نوشتار حاضر كه به مطالعه و بررسي نظريه هاي انقلاب و تقابل آنها با يكديگر مي پردازد ، توسط خانم فروغ السادات اخضري و به اهتمام مركز ملي مطالعات و سنجش افكار عمومي تهيه شده است كه بزودي با همكاري انجمن معارف ايران به چاپ خواهد رسيد.

 انقلاب و تحولات اجتماعي همواره در جوامع مختلف بشري و در طول تاريخ زندگي او، حادث شده است و آدمي براي تغيير وضع موجود تا رسيدن به وضع مطلوب همواره در تلاش و كوشش بوده است . تكاپوي انسان در رسيدن به كمال مطلوب ، انديشه ظرف مناسب اين پويش را در ذهن او متبادر ساخته و آدمي براي رسيدن به آن كمال ، نيازمند به محيط اجتماعي مطلوب ، انساني و متكي بر قوانين لايتغير الهي بوده ، اين كمال جويي و خداخواهي فطري او پايه و اساس همه حركات ، جنبشها و انقلابات است . خواه اين انقلابات به نام طبقه كارگر، به نام آزادي ، به نام بورژوازي و يا مستقيما به نام پروردگار باشد، نهايتا خواست فطري انسان بر آزادي خواهي ، عدالت جويي و برابري طلبي است و تقريبا همه انقلابات در راس خواسته هاي خود آزادي ، عدالت و برابري را قرار داده اند. انقلاب اسلامي ايران ، به عنوان يكي از شكوهمندترين انقلابات دنيا و به عنوان يكي از بزرگترين و فراگيرترين آنها، در دنيا، همواره مورد توجه صاحب نظران بوده است . به اين خاطر تحليل ها، تبيين ها و توصيف هاي متعددي از آن به عمل آمده است . بديهي است كه همه تبيين ها و تحليل ها مستدل ، منطقي و همه جانبه نبوده و كاستي ها و نواقصي را نيز در بردارد. اين مساله نخست به دليل فطرت پديده هاي اجتماعي است كه ديد محدود آدمي به مكان و زمان را، به روي همه عوامل و شرايط موثر بر يك پديده نمي گشايد و دوم به دليل اين كه كانال دريافت مواد اوليه تحقيق درباره انقلاب اسلامي هر يك از تحليلگران متفاوت بوده و بعضا پيشداوري ها و پيش فرض هاي نادرست نيز بر اين «جامع نديدن» نقش داشته است . ضمن اين كه پديده انقلاب اسلامي با عظمت و پيچيدگي و چند لايه اي بودنش ، امكان يك بررسي همه جانبه بي طرفانه ، علمي و مستدل را كمتر فراهم مي كند و يا حداقل به ظرف زماني چندين ساله و مطالعه منابع بسيار و برخورداري از دانش هاي مختلف جامعه شناسي ، تاريخ فلسفه ، علوم ديني ، علوم تربيتي ، سياسي و علم روان شناسي است كه نياز دارد يك گروه تحقيقي كارآزموده و علاقه مند را مي طلبد؛ چرا كه تحقيق فوق از نوع يك تحقيق ميان رشته اي است كه با همكاري تنگاتنگ همه متخصصان امور فوق امكان پذير و ميسر مي شود. با توجه به مطالب فوق ، در بررسي حاضر كه مطالعه انقلاب اسلامي و نظريه هاي انقلاب و سپس تقابل آنها بايكديگر مدنظر بود، كوشش وافري به عمل آمده است تابتوان انقلاب اسلامي را به صورت جامع ديده و از ابعاد مختلف بررسي شود. لذا براي وارد شدن به بحث انقلاب ، بي مناسب نيست كه ابتدا تعريف انقلاب را از فرهنگ معين از نظر بگذرانيم : «انقلاب از نظر لغوي به معناي تغيير ، تحول ، برگشتگي و تبديل است و از بعد سياسي به معناي شورش عده اي براي واژگون كردن حكومت موجود و ايجاد حكومتي نو است». مراجعه به قرآن به عنوان كتاب آسماني ما مسلمانان و اخذ ايده از آن منبع و مخزن گنجهاي آسماني درخصوص انقلاب نيز، اجتناب ناپذير مي نمايد: از نظر قرآن ، تاريخ (و البته مجموعه مخلوقات) به هرطرف كه بروند خدا را از هدفش باز نمي دارند و خدا بر كار خود سوار و پيروز است (والله غالب علي امره) به علاوه تاريخ در نهايت امر به سوي امن و نعمت و رفاه و استخلاف صالحان در زمين ميل خواهد كرد. اين ميل را قرآن از قانون علمي استنباط نكرده است . بلكه اين نوعي غيبگويي است كه فقط از خداوند و پيامبران ساخته است و بس . در اين رابطه آيه سوره قصص وعده مي دهد، مومنان و نيكوكاران در زمين پيروز خواهند شد و به امن و ايمان خواهند رسيد. (سوره قصص ، آيه 4) از بحثهاي فوق چنين مستفاد مي شود كه اگر عوامل ايجادي انقلاب را به دو دسته كلي بيروني و دروني تقسيم كنيم ، مي توان چنين نتيجه گرفت كه در دين اسلام به عوامل دروني اصالت داده مي شود و عوامل بيروني ناشي از وجود عوامل دروني تلقي شده است . قرآن ، سنت و قانون خداوند را لايتغير مي داند و اين قانون را براي همه زمانها و در همه مكانها در صورت وجود شرايطي كه ذكر مي كند ، پايدار مي داند و به نوعي ، به تكرار شرايط و قانون الهي اشاره كرده است . (مقايسه ميزان تطابق عوامل انحطاط دول ابن خلدون با داده هاي تاريخي - اجتماعي ايران اخضري فروغ السادات ، ص 9-13) الهام گرفتن از قرآن و پيشوايان ديني ، ما را به تبيين و تحليل علل و عوامل بروز انقلابات رهنمون كرده و چراغي فروزان فرا راه بررسي و تفحص در انقلابات ، روشن مي كند. باشد تا به مدد اين چراغ فروزان از اين بررسي مقصود نهايي حاصل شود.

 

چالمرز جانسون

يكي از نظريه هايي كه در مكتب كاركردي درباره انقلاب عرضه شده است ، نظريه چالمرز جانسون است . به نظر وي انقلاب را مي بايست در زمينه سيستم هاي اجتماعي مطالعه كرد و اساسا جامعه شناسي ثبات پيش از جامعه شناسي انقلاب مي آيد. در درون يك سيستم اجتماعي متعادل ممكن است تغييراتي پديد آيد و در نتيجه تعادل سيستم به هم بخورد. تغيير اساسا 4منبع دارد :

1- منابع خارجي تغيير در ارزشها، مانند ورود عقايد وايدئولوژي هاي خارجي به درون جامعه متعادل.

2- منابع داخلي تغيير در ارزشها، مثل پيدايش عقايد ويا مصلحان در درون نظام.

3- منابع خارجي تغيير در محيط ، مانند تاثيري كه انقلاب صنعتي بر جوامع گوناگون گذاشت.

4- منابع داخلي تغيير در محيط ، مانند رشد جمعيت ويا پيدايش گروههاي جديد به نظر جانسون ممكن است اين تغييرات از طريق اعطاي امتيازات و يا پذيرش تحولات ، كنترل شوند ودرنتيجه تعادل ميان محيط و ارزشها اعاده شود. اما اگر چنين كنترل به عمل نيايد ، وضعيتي پيش مي آيد كه نويسنده آن را «اختلالات چندگانه» (multipledysfunctions) مي نامد. در اين وضعيت كه جامعه به خودي خود متعادل نيست ، گروه حاكم مي بايست به اعمال زور جهت حفظ انسجام جامعه متوسل شود. نتيجه چنين سياستي اتلاف منابع قدرت (powerdeflation) به وسيله رژيم است كه بعلاوه موجب از دست رفتن مشروعيت سياسي دستگاه قدرت مي شود. بدين ترتيب گروه حاكمه سرسختي كه زيربار پذيرفتن دگرگوني هاي نو نمي رود، با وضعيتي انقلابي مواجه مي شود كه مركب از اختلالات چندجانبه و اتلاف منابع قدرت و خدشه در مشروعيت است . ازنظرساختاري و يا كاركردي ، اين وضعيت شرايط لازم براي وقوع انقلاب را فراهم مي كند. اما شرط كافي براي وقوع انقلاب ناتواني گروه حاكم در كاربرد وسايل زور و سركوب است . با ذكر اين شرط اخير، جانسون به نظريه سياسي يا رئاليستي انقلاب نزديك مي شود؛ اما اساسا به نظر او انقلاب و تحول ساختاري ، نتيجه ناهماهنگي ميان ارزشها و محيط است . (انقلاب و بسيج سياسي - بشيريه حسين ، 1372، ص 52-53) نظر جانسون را مي توان به طور خلاصه چنين بيان كرد: انقلاب وقتي روي مي دهد كه يك دولت مشروعيت ، اعتبار و اعتماد خود را پيش ملت خود از دست بدهد. اين هنگامي اتفاق مي افتد كه دولت به ارزشهاي اجتماعي حاكم در ميان مردم توجه نكند. در نتيجه يك ناهماهنگي غيركاركردي (dysfunction) بين نظام اجتماعي و دولت و يا نظام حاكم پيش مي آيد. يك نظام اجتماعي وقتي دچار بحران مي شود كه ارزشهاي اجتماعي «سينكرونيزه» نشوند؛ يعني مانند چرخ دنده هاي ماشين ، دنده ها جا نروند. اين ناهماهنگي هنگامي پيش مي آيد كه ارزشهاي جديد و نامتناسب با نظام اجتماعي (يعني ارزشهاي مغاير با ارزشهاي سنتي) وارد جامعه مي شوند. وقتي فرآيند و جريان انقلاب آغاز شود ، آن گاه اين جريان توسط عوامل شتاب بخش تقويت مي شود. مهمترين عوامل شتاب بخش عبارتند از :

1- پيدايش يك رهبر قوي الهام دهنده يا پيامبر.

2- تشكيل يك سازمان نظامي انقلابي مخفي.

3- شكست ارتش در يك جنگ كه موجب تضعيف روحيه و سازمان آن شود. (توسعه و تضاد رفيع پور فرامر-توسعه 1377ص 42)

 

نسبت نظريه جانسون و انقلاب اسلامي

از نظر چالمرز جانسون ، مدرنيزه كردن جامعه و ورود فناوري جديد ، تحولات سريعي به بار مي آورد كه باعث ورود ارزشهاي جديد نامتناسب با نظام اجتماعي (ارزشهاي مغاير با ارزشهاي سنتي) و عدم توجه دولت به ارزشهاي جديد حاكم شده ، همچنين موجب ازدست دادن مشروعيت نظام مي شود كه ناهماهنگي غيركاركردي نيز به وجود مي آورد. حال اگر يك رهبر قوي و يا يك سازمان نظامي انقلابي وجود داشته باشد و يا بر اثر شرايطي ارتش دچار شكست و يا تضعيف روحيه شده باشد ، وقوع انقلاب در اين جامعه اجتناب ناپذير است . با توجه به نظر جانسون مي توان گفت جامعه در شرف انقلاب اسلامي به صورتي مصنوعي و ناقص تحت مدرنيزه شدن قرار گرفته و فناوري جديد و مدرن وارداتي موجبات تحولات سريع در برخي از ابعاد جامعه شده كه با خود ارزشهاي جديد نامتناسب با نظام اجتماعي و مغاير با ارزشهاي سنتي آورده بود. حكومت نيز سرمست از تحولات صوري و نضج ارزشهاي جديد در بين قشر نوكيسه و بي توجهي عمدي به ارزشهاي سنتي جامعه ، مشروعيت خود را از دست داد كه اين موجب نوعي ناهماهنگي و عدم كاركرد مناسب بسياري از پديده هاي اجتماعي شد. در اين هنگام وجود يك رهبري قوي (امام خميني) و وجود يك مردم انقلابي باايمان و اعتقاد مذهبي در درجه اول و وجود يك سازمان شبه نظامي انقلابي (رقيق) در درجه دوم و ارتشي كه ريشه مردمي داشت و از آنها جدا نبود و سران آن نيز تربيت نظامي مستقل از شخصيت شاه و امريكا نداشتند تا خود مستقل (در بين بي تصميمي هاي شاه و چراغ سبزهاي امريكا) دست به اقدام زنند، فرآيند انقلاب اجتناب ناپذير بود و سيل بنيان كن انقلاب همه آن دستاوردهاي رژيم استبدادي را و همين طور هرم قدرت را از بين برد. به اين ترتيب مدرنيزه كردن صوري جامعه توسط رژيم شاه ، ناهماهنگي ايجاد كرد و اين ناهماهنگي خود به عنوان يكي از عوامل به وجود آورنده انقلاب اسلامي در ايران شد.
 


 
  نويسنده: فروغ السادات - اخضري

منبع: سايت هاي خبري - جام جم آن لاين - تاريخ شمسي نشر 06/03/1382

هر چند ملت ايران آنچه در توان داشت در جريان انقلاب اسلامي به نمايش گذاشته و انقلاب را همراهي كرد، لكن بايد توجه كرد كه هر حركتي نياز به محرك دارد، مردمي توان قيام و حركت خواهند داشت كه داراي ريشه هاي فرهنگي غني باشند؛ همانگونه كه فرد بي ريشه و بي فرهنگ به هر رنگي در مي آيد، جامعه بي فرهنگ نيز به هر رنگي در آمده و قدرت خلاقيت و انقلاب نخواهد داشت.

از سويي ديگر، براي سازماندهي ملت (تشكيل امت) و ايجاد وحدت در ميان قوميتهاي گوناگون و اقشار مختلف المنافع نياز به يك نقطه اشتراك و نظام ارزشي است كه همه بر آن توافق كرده باشند، تنها عاملي كه مي توانست از عهده اين رسالت بزرگ برآيد همان مكتب اسلام بود كه 2/98 درصد از مردم به آن رأي دادند.

اسلام موتور حركت انقلاب بوده و مايه هاي لازم را براي وحدت همه اقشار ملت داشته است . اسلام بود كه وحدت لازم را براي انقلاب بوجود آورد و قطرات پراكنده را به سيل خروشان تبديل كرد. اسلام بود كه براي مردم انگيزه و هدف بوجود آورد و مردم به منظور انجام تكليف شرعي در مبارزات شركت كرده و كشته شدن را شهادت مي دانستند.

اسلام بود كه به رهبري انقلاب نفوذ كلمه بخشيد و مردم رهبرشان را نايب امام زمان دانسته و فرامين او را اوامر امام زمان (عج) و حكم خدا تلقي كرده و آن را واجب الاطاعة مي شمردند نفوذ معنوي اسلام بود كه سربازان به دستور مرجع و رهبرشان از پادگانها فرار كردند و كارگران بويژه در صنعت نفت به اعتصاب برخاستند (1).

علاوه بر اين، مراكز آگاهي بخش مانند مساجد و حسينيه ها از اسلام و فرهنگ آن سرچشمه مي گرفتند چنانچه ايام و ماههايي كه موجب خيزش مردم، تجمع آنان و روشنگري شان مي شدند ارتباط مستقيم با فرهنگ اسلامي داشتند مانند: محرمها، صفرها، رمضانها، مراسم هفتم، چهلم و سالگرد شهدا، وفيات ائمه اطهار عليهم السلام، چنانچه جرقه انقلاب در سالروز شهادت امام صادق عليه السلام در دوم فروردين 1342 در پايگاه علوم آن امام با شهادت گروهي از شاگردان مكتب او به وجود آمد. سخنراني امام در عصر عاشورا و دستگيري ايشان و قيام 15 خرداد 1342 به عنوان اعتراض به اين دستگيري موجب شعله ور شدن جرقه هاي بوجود آمده شده بود. حاصل آنكه، اين اسلام بود كه توانست انقلاب را آغاز كرده و به رشد برساند و موفق كند و تا به امروز ادامه دهد. پيداست هر گاه اين موتور حركت خاموش گردد و يا در آن خدشه وارد شود انقلاب نيز از حركت باز خواهد ايستاد.

اين است كه دشمنان قسم خورده امروزه تحت عناوين مختلف در صدد تضعيف بنيانهاي ديني مردم و انقلاب هستند و برخي از متجددان بي ريشه نيز آتش بيار معركه هستند. خانم تاچر (نخست وزير سابق انگليس) بيان داشت:

«ما غربيها در دهه 1980 از وسايل نظامي و ابزار جنگي شوروي و اقمارش نمي ترسيم زيرا ما هم مسلح به سلاح نظامي هستيم لكن از حضور فرهنگ اسلامي انقلاب اسلامي ايران مي ترسيم» (2).

همچنين داينل پايپس (3) رئيس انستيتو پژوهشهاي سياست خارجي آمريكا، در سال 1368 در ضمن سميناري در تركيه مي گويد :

«آمريكا نخواهد توانست با مسلمانها سازش كند... ما تا ده سال پيش حساسيت خاصي نسبت به اسلام نداشتيم اما امروز اين طور نيست... امروز مسلمانان به ايران نظر دارند و از آن الگو برداري مي كنند... اگر اين تجربه موفق شود جسارت مسلمانان كشورهاي ديگر بيشتر خواهد شد و اين براي ما قابل تحمل نيست» (4).

پي نوشتها:

1 برخلاف نظر تحليل گران سياسي اجتماعي كه رهبري امام را از نوع رهبري كاريزماتيك دانسته اظهار مي كردند مردم به دليل علايق و احساسات عاطفي (و نه بر اساس تفكرات منطقي) از رهبرشان حمايت كرده، گوش به فرمان او هستند.

2 مجله پيام انقلاب، شماره 26، ص .10

«~ 3 Daniel pipes ~»

4 دانش اجتماعي، دهقان، حميد و همكاران، عقيدتي سياسي سپاه، 1376، چاپ اول، ص .90

 

 

منابع مقاله:پژوهشي نو پيرامون انقلاب اسلامي، دهقان، حميد ؛

 

پيروزي انقلاب اسلامي سرآغاز تحولات گسترده عميق و فزاينده در ايران و بسياري از كشورهاي جهان شد اين حادثه بزرگ قرن بسياري از معاملات سياسي جهان و منطقه را به نفع مستضعفان تغيير داد و موج حركت‌هاي آزادي‌بخش و استكبارزدايي سراسر جهان را موجب شد پيروزي انقلاب اسلامي موجب درهم شكسته شدن ميمنة‌ استكبار جهاني گشته و ثابت كرد چگونه بسياري از ناممكن‌ها با ارادة جمعي يك ملت و با توكّل به خداوند متعال ممكن شده و يك رژيم تا دندان مسلّح و برخوردار از حمايت‌هاي همه جانبه قدرت‌هاي بزرگ با دست خالي مردم به زانو در آمده، انقلاب اسلامي موجب مجد و عظمت اسلام و احياي هويت ديني امت اسلامي و منشأ رشد معنويت‌گرايي شد تأثيرات انقلاب اسلامي ايران با گذشت ربع قرن از حيات پربركت آن به گونه‌اي است كه نيكسون رئيس جمهور آمريكا معتقد بود جهان اسلام در قرن بيست و يكم يكي از مهم‌ترين ميدانهاي زورآزمايي سياست خارجي آمريكاست»[1] عواملي كه با وجود دشمني‌ها و كينه‌توزيهاي دشمنان انقلاب سبب تداوم پيروزي انقلاب اسلامي شده را بايد در ويژگي‌هاي خاص انقلاب اسلامي ايران جستجو نمود كه عمده‌ترين آنها از اين قرار است: 1. اسلامي بودن انقلاب و تكيه بر مذهب: تكيه بر ارزشهاي ديني و پي‌اندازي حكومتي برخاسته از متن دين و سازگار با آرماني‌ترين اهداف و انتظارات بشر از اساسي‌ترين ويژگي‌هاي انقلاب اسلامي است كه عامل اصلي انقلاب اسلامي محسوب مي‌شود مرحوم امام فرمودند: «اسلام و حكومت اسلامي پديدة الهي است كه با به كار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين درجه تأمين مي‌كند و قدرت آن دارد كه قلم سرخ به ستمگريها و چپاولگريها و فسادها و تجاوزها بكشد و انسانها را به كمال مطلوب خود برساند.»[2] بنابراين انقلاب اسلامي تا وقتي در خط صحيح اسلام ناب با دقت حركت كند و مردم روحية دفاع از اسلام و ارزش‌هاي اسلامي را زنده نگه دارند هيچ قدرتي نمي‌تواند نظام جمهوري اسلامي را از حركت به سمت هدفهاي خود باز دارد.
از جلوه‌هاي اسلامي بودن انقلاب اسلامي اين است كه مشروعيت حكومت برخاسته از اراده خداوند است «زيرا اساساً هيچ‌گونه ولايتي جز با انتساب به اذن الهي، مشروعيت نمي‌يابد هر چند همراه با مقبوليت باشد.»[3] و اين مشروعيت الهي حكومت، حقانيت حكومت و حاكم اسلامي را در گرو پايبندي به موازين اسلامي قرار مي‌دهد و نه خواست مردم هر چند حكومت اسلامي براي تحقق عيني و فعليت بخشيدن به احكام ديني پذيرش مردم را لازم دارد و بايد اسباب و عوامل رضايت مشروع مردم را فراهم كند. بنابراين پيروزي انقلاب اسلامي پابرجاست چون مشروعيت حكومت از ناحيه خداوند است و اين مشروعيت تا زماني كه پايبندي به موازين اسلامي و الهي باقي باشد، پابرجاست.
2. مردمي بودن انقلاب: از خصوصيات انقلاب اسلامي ايران اين است كه با خواست و اراده مردم همراه است «قيام جمعيتي بزرگ و يكدل و يك جان با حركتي پر تلاش و هدفدار و هماهنگ روي خط رهبري مكتبي در اوج پاكي و صفا و ايثار، ذوب شده در اسلام و رهبر، يكي از خصائص ممتاز انقلاب اسلامي است كه تاريخ آن را كمتر بخود ديده است.»[4] مقام معظم رهبري فرمودند: انقلاب اسلامي دو خصوصيت استثنايي داشت يك خصوصيت اينكه مبناي اين انقلاب ارزشهاي ديني و اخلاقي و معنوي بود و خصوصيت ديگر اين بود كه انقلاب برپايه اراده و خواست مردم در تشكيل و ادارة حكومت باقي ماند»[5]
3. رهبري صادقانه و حكيمانه: بي‌شك صداقت، صراحت، شجاعت، سازش ناپذيري، از جان گذشتگي صلابت و قاطعيت،‌عشق به اسلام، مقام عرفاني، وارستگي،‌شخصيت والاي علمي و فقاهتي و سادگي معني‌دار زندگي امام در ارائه الگوي رهبري مؤثر بوده است ولي آنچه كه مهمتر از اين شاخصهاي برجسته، امام را به عنوان اسوه قرار داده و به وي نقشي برتر از يك رهبر انقلاب بخشيده اين است كه به تعبير شهيد مطهري(ره): «نداي امام از قلب فرهنگ و از اعماق تاريخ و از ژرفاي روح اين ملت برمي‌خاست، مردمي كه در طول چهارده قرن حماسه محمد‌ ـ صلي الله عليه و آله ـ، علي ـ عليه السلام ـ زهرا ـ سلام الله عليها ـ،حسن ـ عليه السلام ـ، حسين ـ عليه السلام ـ، زينب ـ سلام الله عليها ـ، سلمان و ابوذر... . و صدها هزار شخصيت اسلامي ديگر را شنيده بود بار ديگر همان نداي آشنا را از حلقوم اين مرد شنيدند او را آئينة تمام نماي فرهنگ و هويت اسلامي خود كه تحقير شده بود ديدند.»[6] رهبري انقلاب اسلامي در چارچوب ولايت فقيه كه تداوم امامت است از عوامل مهم پيروزي و تدام موفقيت انقلاب اسلامي محسوب مي‌شود مقام معظم رهبري فرمودند: اصل ولايت فقيه و پيوستن همه راه‌هاي اصلي نظام به مركز ولايت نقطة درخشان نظام اسلامي است اين اصل همان ذخيره پايان‌ناپذيري است كه بايد مشكلات نظام جمهوري اسلامي را در حساس‌ترين لحظات و خطرناك‌ترين گردنه‌هاي مسير پر خطر جمهوري اسلامي حل كند و گره‌هاي ناگشودني را بگشايد،»[7]
در واقع «يك انقلاب در حد كمال مطلوب سه ركن اساسي دارد كه عبارت است از برخورداري از يك ايدئولوژي و مكتب پويا و انقلابي و مشاركت گسترده و فعالانه و ايثارگرانه مردم از همه طبقات و ظهور و نهادينه شدن رهبري مورد قبول عموم مردم با ويژگي‌هاي شخصي همچون نبوغ، اقتدار، صلابت و جسارت در تصميم‌گيري و انقلاب اسلامي در هر سه ركن از تماميت و عظمت بي‌نظيري برخوردار بوده است. حفظ ويژگي‌هاي اين سه ركن اساسي اقتدار نظام و انقلاب مي‌تواند هم‌چنان تداوم و توسعه آن گردد و هر نوع آسيبي كه به اين سه ركن وارد آيد موجبات زوال تدريجي و انحطاط انقلاب را فراهم خواهد كرد.»[8]
4. اهداف بلند انقلاب اسلامي و تكيه بر نيازهاي واقعي و فطري مردم
انقلاب اسلامي در همه‌ ابعاد فردي و اجتماعي، داخلي و خارجي، سياسي و اقتصادي و فرهنگي اهداف بسيار بلندي براي حكومت ترسيم نموده است كه اين اهداف مأخوذ از قرآن و سنت بود و در شعارهاي مردم تجلي يافته بود استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي، حاكميت ارزش‌هاي الهي و نفي سلطه شرق و غرب، عدالت اجتماعي و... انقلاب اسلامي با تكيه بر نيازهاي فطري واقعي مردم اهداف بلند نظام را در اصل سوم قانون اساسي در طي شانزده بند تبيين نموده كه براستي هر بيننده‌اي را مجذوب جامعيت خويش مي‌سازد كه بكار بستن اين اهداف تضمين‌كننده سعادت نسل حاضر و تمامي نسل‌هاي آينده خواهد بود. مقام معظم رهبري فرمودند: «اگر يك حركت تاريخي همچون انقلاب اسلامي شعارهايش بر نيازهاي ذاتي انسان نظير عدالت‌خواهي، استقلال، آزادي واقعي، مبارزه با فقر و فساد و تبعيض و دفاع از مظلوم مبتني باشد، به شرط آن كه مسئولان و مردم به وظايف خود عمل كنند هيچ‌گاه پير نخواهد شد و همواره جوان و پويا و پرنشاط خواهد بود.»[9]
5. دستاوردهاي بزرگ انقلاب اسلامي و جلوه‌هاي كارآمدي نظام جمهوري اسلامي.
دستاوردهاي عظيم انقلاب اسلامي براي اسلام و مسلمين در داخل كشور و خارج از كشور بي‌نظير بوده است.
سرنگوني نظام شاهنشاهي و استمرار نظام جمهوري اسلامي، استقلال و تحمّل در اصول و رفتارهاي سياست خارجي، احياي اسلام و آوردن مذهب به متن زندگي مردم و بازگرداندن اسلام به صحنة جهان،‌ دفاع از حقوق همه مسلمانان و بيداري و آگاهي بخشيدن به آنان، آشكار شدن ابعاد سياسي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و حكومتي اسلام راستين و توانائي‌ها و جامعيت مذهب شيعه و از بين بردن خودباختگي و ايجاد روحيه خودباوري در ملت ايران و مسلمانان جهان، شكستن هنمنه و ابهت قدرتهاي بزرگ و... نمونه‌‌ها و بخشي از سرفصلها و عناوين مهم دستاوردهاي انقلاب اسلامي است همچنين مقايسه‌اي اجمالي بين وضعيت اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي قبل از انقلاب با پس از پيروزي انقلاب كه گواه كارآمدي نظام جمهوري اسلامي و پيشرفت سريع انقلاب علي‌رغم برخي كاستي‌ها و مشكلات اقتصادي و اجتماعي است. تصوّر درست دستاوردهاي انقلاب وكارآمدي انقلاب اسلامي تصديق ضرورت تداوم انقلاب را در پي دارد، بررسي شناخت و احساس‌ كارآمدي نظام اسلامي اقبال بيشتر به سوي انقلاب، عشق و علاقه، دلبستگي و وابستگي به انقلاب را پديد مي‌آورد. درك دستاوردهاي انقلاب، درك ارزش و اهميت انقلاب، تبيين كارآمدي نظام و كارهاي بزرگي كه انجام شده اميدواري به آيندة روشن آمادگي براي قدرداني و شكر نعمت انقلاب را با كوشش در راه تداوم آن به همراه دارد.
6. وحدت ملي، از عوامل مهم پيروزي انقلاب اسلامي وحدت و يكپارچگي مردم بود كه در ساير انقلاب‌ها كمتر ديده مي‌شود و اسلام تنها چيزي بود كه اين يكپارچگي را بوجود آورد و جز اين اگر شعار و شعور ديگر حاكم بود بي‌شك به اين وحدت لطمه وارد مي‌آورد و به اختلاف نظر مي‌كشاند به دليل اسلامي بودن نهضت بود كه همه گروه‌ها مختلف در يك مسير و يك صف قرار گرفتند همين عامل پيروزي، عامل تداوم آن نيز هست يكپارچگي و وحدت مردم در صحنه و تأكيد بر پياده شدن ارزشها و معيارهاي اسلامي و تبعيت از رهبري عاملي است كه سبب پويائي و كارآمدي نظام و تداوم آن خواهد شد مرحوم امام در وصيت‌نامه الهي سياسي خويش چنين فرمود: «بي‌ترديد رمز بقاء انقلاب اسلامي همان رمز پيروزي است و رمز پيروزي را ملت مي‌داند و نسلهاي آينده در تاريخ خواهند خواند كه دو ركن اصلي آن انگيزه الهي و مقصد عالي حكومت اسلامي و اجتماع ملت در سراسر كشور با وحدت كلمه براي همان انگيزه و مقصد... توصيه اينجانب به مسلمين و خصوص ايرانيان بويژه در عصر حاضر آن است كه در مقابل اين توطئه‌ها عكس‌العمل‌ نشان داده و به انسجام و وحدت خود به هر راه ممكن افزايش دهند و كفار و منافقان را مأيوس نمايند.».[10]
بنابراين انقلاب اسلامي و پيروزي آن پابرجاست چراكه انقلاب اسلامي نظامي است اسلامي و ديني و مردمي داراي رهبري شايسته كه بر تأمين نيازهاي واقعي مردم همت گماشته و اهداف بلندي را فراروي خود قرار داده و باوحدت كلمه و انسجام ملي به سمت دستيابي به اين اهداف حركت مي‌كند و در اين راه دستاوردهاي بزرگي در داخل و خارج كشور بدست آورده و به موفقيت‌هاي چشمگيري دست يافته كه البته راه طولاني تا رسيدن به نقطه آرماني و تحقق كامل اهداف انقلاب اسلامي پيش رو داريم كه انشاء الله با مدد الهي و همت مسئولين نظام و مردم غيرتمند كشور مشكلات برطرف شده و وصول به اين اهداف ممكن خواهد شد.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ريچارد نيكسون، فرصت را از دست ندهيد، ترجمه حسين وقسي نژاد، انتشارات طرح نو، 1371،‌ص 256.
[2] . صحيفه نور، ج 21، ص 176.
[3] . محمدتقي مصباح يزدي، كتاب نقد، شماره 7، ص 168.
[4] . عباسعلي عميد زنجاني، گزيدة انقلاب اسلامي و ريشه‌هاي آن، كتاب طوبي، تهران، 1376، ص 18.
[5] . حديث ولايت، ج 3، ص 249 و 250.
[6] . شهيد مطهري، پيرامن انقلاب اسلامي، انتشارات صدرا، 1368، ص 119
[7] . حديث ولايت، ج 3، ص 136.
[8] . منوچهر محمدي، انقلاب اسلامي زمينه‌ها و پيامدها، نشر معارف، 1380، ص 282.
[9] . روزنامه جمهوري اسلامي، 19/5/81.
[10] . صحيفه نور، ج 21، ص 176 و 177.
علي مجتبي زاده
 

روشنفكران و دانشجويان ايرن در قرن حاضر رهبرى بسيارى از جنبش‏هاى سياسى و بسيارى از پرسنل گروههاى مخالف را كه از ماه ژوئن 1963 به بعد فعاليت داشته‏اند، تأمين كرده‏اند . از ميان 2101 نفر كه در فاصله سال‏هاى 1963 و 1975 به جرائم سياسى بازداشت شدند، تخمينا 90 درصد روشنفكر ـ در اين برآورد يعنى فارغ التحصيلان دانشگاهى و علماء مذهبى ـ بوده‏اند . (1) از طرف ديگر در فرهنگ داشنجويان و روشنفكران يك عامل نيرومند بدبينى و فرد گرائى وجود دارد كه در مواردى به رد كردن فعاليتهاى سياسى و در عوض توسل به انواع شخصى‏تر بيان مسائل و موارد ديگر به درك ماجراجويانه عمل سياسى منجر شده است.

دانشجويان و روشنفكران در جامعه ايران از جهاتى وضع بسيار ناراحت و ناجورى دارند و ما ضمن توضيح ذيل كه مسلما كامل نيست، به برخى از عوامل كه اين ناراحتى همراه با بدبينى را باعث شده، اشاره مى‏كنيم. نخست آنكه فرهنگ رژيم پهلوى، فرهنگى بس قلابى و بيروح است . معدودند روشنفكرانى كه «اساطير» ملى جعلى رژيم را كه با سر و صداهاى نظاميگرى و شوونيستى نيز آميخته است، جدى تلقى كنند و از سوى ديگر فرهنگ بورژوازى رشد يابنده تهران نيز بهمان اندازه براى روشنفكران، پرتناقض و زننده است زيرا آن بخش از فرهنگ گذشته ايران را كه ميراث غنى و گرانبهاى هنرى و شعرى آنرا شامل مى‏شود، نفى مى‏كند و طرفدار و پيرو جنبه‏هاى سطحى و مبتذل جوامع غربى است. روشنفكران ايرانى چه خود از خانواده‏هاى ثروتمند باشند يا به خانواده‏هاى معمولى ديگر تعلق داشته باشند، از عوامل نوكسيه و تازه بدوران رسيده و بى‏فرهنگ كه سرگرم بهره‏ورى از ثمرات رونق نفتى بوده‏اند، بتحقير ياد مى‏كنند. بسيارى از اين روشنفكران احساس مى‏كنند كه در دام بزرگى گرفتار شده‏اند؛ آنان از يكسو از حدود واقعى تاريخ و فرهنگ ايران آگاهى دارند و از طرف ديگر از زاويه ناسيوناليستى و اخلاقى نسبت به شكل خاصى كه فرهنگ صادراتى غرب در ايران پيدا كرده، احساس طغيان و تنفر مى‏كنند . در گذشته، بعضى از اينها بازگشت مطلق به گذشته را انتخاب كرده‏اند كه منظور از آن يا ارزشهاى اسلامى است يا ارزشهاى ماقبل اسلام كه در مورد دوم با عقايد و افكار شوونيستى ضد غربى نيز همراه است. عده‏اى ديگر مى‏كوشند كه از روى موانع فرهنگى مصرفى غربى خيز بردارند و خود را با ديگر جنبه‏هاى زندگى و فلسفه اروپائى و امريكائى آشنا سازند ولى با توجه به شكاف عظيمى كه ميان فرهنگ اكثر دانشجويان ايرانى و اين نوع فرهنگ وجود دارد، انجام اين كار بسى دشوار است.

مشكل دومى كه روشنفكران ايران با آن روبرو هستند، بسادگى اين مسأله است كه ديكتاتورى جائى براى آزادى بيان باقى نمى‏گذارد و بسيارى از رشته‏هاى تحقيق و اكتشاف علمى و در واقع هر چيزى كه با تاريخ، جامعه، مليت كوچكترين تماسى پيدا پيدا كند ـ ممنوع است. مثلا در سال 1975 جلو فعالت يك گروه تئاتر سيار را گرتفند كه نمايشنامه‏اى را بنام آموزگاران اجرا مى‏كرد و نويسنده‏اش معلمى به نام سعيد سلطانپور بود. در اين نمايشنامه چندين معلم مى‏كوشند كه شاگردان خود را روشن كنند و پس از آنكه متوجه مى‏شوند اين كار ممكن نيست، به اقدامات سياسى علنى‏تر متوسل مى‏شوند. اين گروه قبلا نيز به اجراى آثار گوركى و برشت دست زده بود كه بعنوان انتقاد غير مستقيم از خود دولت ايران تلقى شده بود. اعضاى اين گروه به دوره زندانهائى از 2 تا 11 سال محكوم شدند. فقط به آن نوع فعاليتهاى فرهنگى اجازه داده مى‏شود كه رژيم آنها را حساس تلقى نكند يا آنكه حاوى غير مستقيم‏ترين اشارات به مبارزه باشد و چنين محدوديتهايى مسلما بخش عمده هر موضوعى را كه مردم بخواهند بيان كنند، شامل مى‏شود.

عامل سوم كه از لحاظ جوانان ديپلمه ايران اهميت بسزا دارد آنست كه وضع تحصيلات عاليه در ايران بسيار ناهنجار است ولى در عين حال گرفتن يك ليسانس يا درجه دانشگاهى شرط لازم براى استخدام و اشتغال از سطح معينى به بالاست. بنابر اين رقابت شديدى در زمينه ورود به دانشگاه مشاهده مى‏شود. در سال 1963 ، فقط 7/14 درصد از داوطلبان ورود به دانشگاه پذيرفته شدند و اين نسبت درسال 1969 كاهش يافت وبه 3/13 درصد رسيد. درسال 1977 از مجموع 290000 داوطلب فقط 60000 نفر قبول شدند. (2) در واقع تعداد دانشجويان ايران در مقام مقايسه، از ديگر كشورهاى خاورميانه، بسيار كمتر است و اقدامات دولت در جهت افزايش تعداد دانشجويان در دانشگاهها غالبا به تنزل كيفيت تحصيلات منجر شده است. (3) از لحاظ بعضى از دانشجويان تنها راه حل سفر به كشورهاى خارج است؛ تعداد دانشجويان ايرانى در كشورهاى خارج از هر كشور ديگر در جهان بيشتر است و در آلمان غربى، بريتانيا و و امريكا مجموعا به 80 هزار نفر رسيده است. اما براى دانشجويانى كه نمى‏توانند به خارج بروند، فشارهاى مربوط به ورود به دانشگاه و پس از ورود، مسأله كيفيت آموزش و دسترسى به كتاب طاقت فرساست. بنابراين علاوه بر مشكلات مربوط به محدوديت‏هاى سياسى، كسانى كه دوره دبيرستان را به پايان مى‏رسانند، تازه با مشكلات شديد تطبيق با محيط و فشارهاى عظيم روانى مواجه مى‏شوند. در محلى چون دانشگاه تهران كه اكثريت دانشجويانش زمينه‏هاى روستائى و ولايتى دارند، دانشجويان بايد با شرايط هرج و مرج زندگى در پايتخت نيز دست و پنجه نرم كنند .

شواهد و دلايل فراوانى درباره فشارهاى روانى كه دانشجويان و روشنفكران ايران متحمل مى‏شوند، وجود دارد. نخستين نمونه آنست كه 75 درصد از خودكشى‏ها در ايران بين سنين 15 تا 30 صورت مى‏گيرد. اعتياد به هروئين رو به افزايش است و گفته مى‏شود كه ايران بعد از امريكا در اين زمينه مقام دوم را در دست دارد. هزاران نفر ازمتخصصين و كارشناسان ايرانى على رغم امكانات فراوان و حقوق گزاف وطن خود را ترك كرده‏اند تا از اين محيط فرهنگى و روشنفكرى خفقان آور فرار كنند. نوعى احساس بدبينى و نوميدى كه بازتاب اين فشارهاست در سراسر ادبيات معاصر ايران مشاهده مى‏شود: «در يك بررسى از 50 قطعه شعر... تأكيد فوق العاده‏اى بر موضوعات و كلماتى چون «ديوار» ، «تنهائى» ، «تاريكى» ، «خستگى» و «پوچى» مشاهده شده است.» دراين اشعار از محيطى كه روشنفكران ايران در آن زندگى مى‏كنند، اظهار تأسف شده و سيستم اجتماعى ـ سياسى موجود كه روشنفكر ايرانى را به زنجير كشيده، بصورتى غير مستقيم مورد انتقاد قرار گرفته و محكوم شده است. (4) و اگر كسى بخواهد مزه اين احساس تلخ را بچشد، احتياجى نيست كه به راه دورى برود بلكه فقط كافى است كه نخستين بند يكى از معروفترين داستانهاى زبان فارسى يعنى بوف كور صادق هدايت را بخواند: «در زندگى زخمهائى هست كه مثل خوره روح را آهسته در انزوا مى‏خورد و مى‏تراشد. اين دردها را نمى‏شود به كسى اظهار كرد، چون عموما عادت دارند كه اين دردهاى باور نكردنى را جزو اتفاقات و پيشامدهاى نادر و عجيب بشمارند... بشر هنوز چاره و دوائى برايش پيدا نكرده و تنها داروى آن فراموشى بتوسط شراب و خواب مصنوعى بوسيله افيون و مواد مخدره است، ولى افسوس كه تأثير اين گونه داروها موقت است و به جاى تسكين پس از مدتى بر شدت درد مى‏افزايد.» (5)

بعضى از نويسندگان كوشيده‏اند كه در مسير ديگرى، يعنى مسيرى نزديك به سياست حركت كنند . در دوره بين سالهاى 1941 و 1953 تعدادى از نويسندگان متأثر از ماركسيسم كوشيدند كه آثار خود را با مشكلات اجتماعى و سياسى ايران معاصر ربط دهند. از ميان اينان مى‏توان از بزرگ علوى نام برد كه پدرش تاجر بود و خودش در زمان رضا خان زندانى شده بود. كودتاى نظامى، اين نوع نويسندگى را متوقف كرد و علوى هم از سال 1953 به بعد در آلمان شرقى در تبعيد بسر برده است. اما در دهه 1960 در يك دوره كوتاه آزادى ادبى نسبى بين سالهاى 1965 و 1970، تعدادى از نويسندگانى كه بر مسائل اجتماعى حاد تأكيد مى‏كردند، به ميدان آمدند و از آنجمله مى‏توان از صمد بهرنگى، غلامحسين ساعدى و رضا براهنى نام برد، نويسندگان آذربايجانى الاصلى كه مسائل بغرنج فرهنگى خاصى را كه با آن دست بگريبانند تشريح كردند . غلامحسين ساعدى، در اثر خود به نام عزاداران بيل كه بعدها يكى از داستانهاى آن به نام گاو به فيلم مشهورى تبديل شد، مسأله بى‏توجهى به روستاهاى ايران را مطرح ساخت. اما بزرگترين مركز مرتبط و منضبط مخالفت روشنفكرى «كانون نويسندگان» بود كه با شركت تقريبا 80 روشنفكر تشكيل شده بود و علنا درخواست كرده بود كه سانسور لغو شود؛ در سال 1970 رژيم فعاليتهاى اين كانون را متوقف كرد و سانسور بدتر و شديدترى برقرار ساخت. بهرنگى و آل احمد هر دو در شرايط مشكوكى در گذشتند (به يادداشت شماره 1 مراجعه كنيد) و ساعدى و براهنى هر يك مدتى زندانى شدند. درسال 1974 خسرو گلسرخى روشنفكر و نويسنده مشهور اعدام شد و همه مى‏گفتند كه اتهام او مبنى برتوطئه تير اندازى به شاه ساختگى و قلابى بوده است.

از طرف ديگر، از سال 1953 به بعد دانشجويان ايرانى پيگيرترين و پرسر و صداترين بخش مخالفان رژيم شاه بوده‏اند. نخستين اقدام بزرگ مقاومت پس از كودتاى 28 مرداد، برخوردى ميان دانشجويان و نيرهاى نظامى در تاريخ 7 دسامبر (16 آذر) 1953 بود كه در جريان آن 3 دانشجو بقتل رسيدند و چندين نفر ديگر زخمى شدند. در فاصله سالهاى 1960 و 1963 نيز بارها برخوردهاى دانشجوئى شديدى صورت گرفته و از آن زمان به بعد نيروهاى پليس در محل دانشگاهها مستقر شده‏اند . اگر چه دانشجويان نيز پس از وقايع سال 1963 تقريبا ساكت بودند ولى در سال 1969 بار ديگر مخالفت خود را علنا آشكار كردند و در جريان تظاهرات در مخالفت با افزايش نرخ كرايه اتوبوس شركت جستند. از آن زمان به بعد در دانشكده‏هاى مختلف، تظاهرات و اعتصابات متعدد رخ داده است و دولت بارها اين دانشكده‏ها را براى مدت‏هاى دراز تعطيل كرده است. در ماههاى اكتبر و نوامبر سال 1977 هزاران دانشجو در تهران و شهرستانها بطرفدارى از آزاديهاى سياسى دست به تظاهرات زدند و مورد حملات افراد پليس كه لباس شخصى پوشيده بودند، قرار گرفتند . اگر چه تعيين ماهيت ايدئولوژيك دقيق اين اعتراضات دانشجوئى غير ممكن است ولى ترديدى نيست كه محيطهاى دانشگاهى ايران همچنان يكى از بزرگترين مراكز مخالفت‏ها و مبارزات مداوم عليه رژيم ايران بوده است و در دهه 1970 نيز سازمانهاى چريكى مخفى عمدتا از دانشگاهها سربازگيرى كرده‏اند. دهها هزار دانشجوى ايرانى مقيم خارج نيز از اوائل دهه 1960 يك جنبش مخالف بسيار فعال ـ اگر چه پر شكاف ـ را پايه ريزى كردند. با توجه به ادامه فشارها و در حقيقت تشديد فشارهائى كه بر دانشجويان وارد مى‏آيد، با احتمال زياد دانشگاهها كماكان يكى از مراكز ادامه مقاومت و مبارزه در مقابل رژيم، بهر شكل و صورت ممكن، باقى خواهند ماند.

كتاب: ديكتاتورى و توسعه سرمايه دارى صفحه 231 تا 236

نويسنده: فرد هاليدى

__________________

 

در اينجا نقش زنان در تحولات اجتماعى ـ سياسى و حركت جمعى زنان را مورد مطالعه قرار مى‏دهيم.

تا قبل از دوران قاجاريه از حركت جمعى زنان و نقش آنها در تحولات اجتماعى ـ سياسى اطلاع درستى در دست نيست. چند موردى كه در كتابهاى تاريخى ضبط است، مربوط به نقش آنها در حمايت از سربازان در جنگ با دشمنان است. به طور مثال، در جنگهاى طولانى ايران و عثمانى در زمان صفويه، زنان آذربايجان لباس جنگ پوشيده و وارد ميدان مى‏شدند. همين كه قشون عثمانى به شهر حمله مى‏آوردند، زنانى كه در شهر مانده بودند از بالاى بام بر سر آنها آب جوش مى‏ريختند. (1)

بنابراين، بر اساس شواهد و مدارك تاريخى بيشتر دوران قاجاريه، از آن عصر شروع مى‏كنيم . آغاز حركت جمعى زنان را بايد به دو دوره تقسيم كرد. نخست دوره‏اى كه زنان به علل نارضايتى‏هاى سياسى ـ اجتماعى ناشى از ضعف دولت در برابر دول استعمارگر خارجى و حكومت استبدادى داخلى به دنبال مردان و به هدايت و تشويق و تأييد آنها به نهضتهاى اجتماعى پيوستند و به طور مؤثرى در اين راه كوشيدند. آنها در اين راه، از هدفهاى مردان پشتيبانى مى‏كردند و خواسته‏هاى مشخص نداشتند (مانند نهضت تنباكو و نهضت مشروطيت)

در دومين دوره، زنان به فعاليت جداگانه در زمينه مسائل خاص خود پرداختند كه حاكى از تحول و پيشرفت اين حركت است و نشان مى‏دهد كه زنان در اين مرحله آگاهى بيشترى يافته و به عنوان يك گروه اجتماعى مؤثر فعاليت مى‏كنند. اما حركت اخير، بر خلاف گذشته، از تأييد و همراهى كامل مردان برخوردار نبود و مخالفان با اين گونه فعاليت‏هاى زنان دست به دشمنى زده و اين حركت را گاه دچار مشكل مى‏كردند. البته، اين مخالفتها اصولا بدان سبب بوده كه حركت زنان را بدعت مى‏دانستند. در واقع، جامعه پذيراى چنين جهشى نبود، (مانند تشكيل مدارس، چاپ روزنامه) . (2) حال به بررسى نمونه‏هايى از اين حركتها مى‏پردازيم.

نخستين حركت ملى در دوره معاصر پس از شكست ايران در جنگها با روس، جنبش خود جوش مردم تهران در دفاع از زنان گرجى مسلمان شده‏اى بود كه سفير خودخواه و مستبد روس با سماجت هرچه تمامتر مى‏خواست با تفسير يكى از مواد معاهده تركمانچاى آنها را از شوهران و فرزندان خود جدا كرده و با تغيير مجدد مذهب روانه گرجستان سازد. اين عمل نزد مسلمانان نوعى تجاوز به ناموس ملى و مذهبى بود و به همين دليل، مورد اعتراض مردم قرار گرفت. زنان تهران در اين روز شور و حرارت زيادى از خود نشان دادند و تا آخرين دقيقه‏اى كه هياهوى مردم در خراب كردن سفارت روس و كشت و كشتار ادامه داشت آنها نيز از پاى ننشستند. (3)

در تظاهرات ديگرى كه مردم تهران در دفاع از امير كبير برپا ساختند، زنان شركت فعالى داشتند. درخشان‏تر از هر دو واقعه ياد شده، اتحاد و همبستگى‏شان در جنبش تحريم تنباكو بود. در اواخر سلطنت نيم قرنى ناصر الدين شاه كه امتيازات فراوانى به خارجيان داده شد، توتون و تنباكو در انحصار يك كمپانى بيگانه درآمد. مردم (و حتى زنان دربار) كه تا آن زمان هرگز در اوامر سلطان چون و چرا نمى‏كردند و ياراى چنين كارى را نداشتند، در اين جهاد ملى به دستور پيشواى مذهبى خود، مرحوم ميرزاى شيرازى، شركت كردند. زنان حرم هم قليانها را شكستند و در مقابل اوامر صريح و قدرت مطلق ولى نعمت خود مقاومت كردند. (4) اين پافشارى بجايى رسيد كه دولت ناچار امتياز توتون و تنباكو را لغو كرد. (5) زنان در اين نهضت بخوبى رشد اجتماعى و دينى خود را به منصه ظهور رساندند.

همچنين قبل از مشروطه وقايعى (مانند قحطى يا نارضايتى‏هاى ناشى از گرانى) رخ داد كه تظاهراتى را از سوى زنان با تشويق مردان، در پى‏داشت. آنچه در آن زمان تازه به نظر مى‏رسيد آن بود كه زنان در آن فضاى انقلابى در تظاهرات سياسى شركت مى‏كردند.

داستان دلاورى‏هاى فاطمه، خواهر شيخ شامل (از رهبران مذهبى در قفقاز)، زينت پاشا، مادر احمد تنگستانى (پسر باقر خان) و مادر كلنل محمد تقى خان پسيان هنوز در خاطره مردم اين ديار نشان زنده است. (6)

زنان ايران در نهضت مشروطيت كه جامعه ايران را تكان داد، تنها و بى‏اعتنا و منفعل نبودند، بلكه همانند مردان به جنب و جوش درآمدند، به طورى كه بايد گفت از اين تاريخ بيدارى واقعى زنان آغاز شد. از جمله وقايعى كه در آن شركت زنان را در جنبش مشروطيت عيان مى‏كرد مى‏توان به وقايع زير اشاره كرد.

پس از كشته‏شدن نخستين مجاهد مشروطيت، سيد عبد الحميد، زنان تهران بودند كه به كوچه و خيابانها ريختند و شورشيان را عليه حكومت تشويق كردند. (7) به دنبال تظاهرات بر ضد مسيو نوز بلژيكى و مهاجرت علما و انقلابيون به قم، زنان بودند كه آتش انقلاب را در تهران شعله‏ور نگاه داشتند. همچنين بر ضد قروض خارجى از خود گذشتگى فراوان نشان دادند. (8) هنگام بست نشينى تجار در سفارت انگلستان، عده‏اى از زنان نيز تجمع كرده و تقاضاى ورود به سفارت را كردند. ولى گرانت داف، وزير مختار انگلستان، مانع آنها شد.

زمانى هم كه علما در شاه عبدالعظيم متحصن شدند، زنان كالسكه شاه را فرا گرفته و گريه و زارى كردند كه ما آقايان و پيشوايان دين را مى‏خواهيم. ما مسلمانيم و حكم آقايان را واجب الاطاعه مى‏دانيم. اى شاه مسلمان، علماى اسلام را ذليل و خوار نخواهيد. (9)

در آذربايجان، زمانى كه سردار ملى ايران، مرحوم ستارخان، عليه استبداد قاجار و سلطه اجنبى قيام كرد، زنان از مساعدت معنوى و مادرى به وى دريغ نكردند. بين شهداى انقلابيون جنازه 20 زن مشروطه طلب در لباس مردان پيدا شد. (10)

مورخان و نويسندگانى چون ناظم الاسلام كرمانى، كسروى، مهدى ملك زاده و مورگان شوستر درباره مشاركت زنان در دوره اول و دوم مجلس شوراى ملى مطالبى نوشته‏اند كه از دو جهت حائز اهميت بسيار است. اولا، مشاركت چشمگير زنان را در يك جريان سياسى بازگو مى‏كند و ثانيا، اهميت آنان را از نظر نويسندگانى كه به ثبت اخبار مربوط به آنها مبادرت كرده‏اند، مى‏نماياند. (11) نظر به همين فداكارى‏ها بود كه وقتى زعماى قوم قانون اساسى را تدوين كردند، حق انتخاب كردن و انتخاب شدن را براى قاطبه ملت ايران (قانون اساسى) قائل شدند و به هيچ وجه از محروميت زنان و عدم دخالت آنها در مسائل حقوقى و سياسى ذكر نكردند.

اما بعدها، يعنى در جمادى الاخر سال 1327، كه نظام نامه انتخابات تهيه شد و به صحه محمد عليشاه رسيد، در شرايط كسانى كه از حق انتخاب كردن مطلقا محرومند، نوشتند: «نسوان و اشخاص خارج از رشد و آنهايى كه تحت قيمومت شرعى، ورشكستگان به تقصير، مرتكبين قتل و سرقت الى آخر.» بدين سان، وضعيت حقوقى، نه تنها قانونى زنان در رديف افراد فوق قرار گرفت. (12)

علاوه بر اين، انقلاب بورژوا دموكراتيك براى تغيير بنيانى اقتصادى و سياسى جامعه شكست خورد و وضعيت زنان نيز تغييرى نكرد. البته، حاصل آن در جهت افزايش آگاهى و مبارزات بعدى مهم است. فقدان دسترسى به حقوق قانونى مانعى در راه جنبشهاى بعدى نشد و زنان براى حقوق اساسى‏ترى مانند تعليم و تربيت به فعاليت پرداختند. (13) در دوره‏هاى بعدى، حركتهاى بانوان بيشتر خودجوش بوده و با انگيزه آنها دنبال مى‏شوند . فعاليت آنها در ايران پس از جنبش مشروطيت همان شيوه‏اى بود كه مردان انتخاب كرده بودند :

.1 ايجاد انجمنها؛

.2 انتشار روزنامه و مجله؛

.3 تأسيس مدارس.

پس از اين جنبشها، اولين مدارس دخترانه تشكيل مى‏شود. سازمانهاى زنانه ايجاد مى‏شود و نشر اعلاميه و شب نامه مخصوص بانوان در اوايل دوره مشروطه از آثار برجسته مشاركت سياسى و اجتماعى زنان در اين انقلاب است، قديمى‏ترين نشانه‏اى كه از انتشار يك نشريه تخصصى بانوان در دست است به سال 1289 شمسى باز مى‏گردد. (14) بين تاريخ انتشار نخستين روزنامه عمومى و اولين نشريه اختصاصى زنان 88 سال فاصله است . اولين روزنامه زنان كه به نام دانش منتشر شد، در سرلوحه خود نوشت كه اين روزنامه مربوط به مسائل خانوادگى و اجتماعى است و به سياست و مسائل عمومى نمى‏پردازد. (15) حركت بعدى زنان، تأسيس مدارس دخترانه در سطح وسيع‏تر بود. كه بسرعت گسترش يافت. از مهم‏ترين عوامل ويژگى نهضت در اين دوره تعميم سواد بود. البته، همه مدارس خصوصى بودند. زنان در اين زمان مى‏كوشيدند كه جنبه‏هاى فرهنگى و غير سياسى به نهضت خود بدهند. نامهايى چون مسطورات، پردگيان، مخدرات اسلاميه، ناموس، عصمتيه كه براى مدارس انتخاب مى‏كردند، حاكى از اين امر است كه زنان مى‏خواهند بر جنبه‏هاى دينى حركت خود تأكيد كنند. (16)

ذكر يك نكته ضرورى است و آن اينكه زنانى كه به امور مسائل زنان مى‏پردازند از دختران، همسران يا خواهران مشروطه خواهان و آزاديخواهان بودند. محترم اسكندرى، مؤسس جمعيت نسوان و طنخواه، همسر مرحوم آيت الله حاج شيخ محمد حسين يزدى، بانى مدرسه عصمتيه و صديقه دولت آبادى، از جمله اين افراد بودند.

نكته ديگرى كه بايد در نظر داشت آنكه اين دگرگونى‏ها بيشتر در شهرهاى بزرگ بود. اكثريت زنان ايران كه در روستاها زندگى مى‏كردند، در همان ساخت اجتماعى خود باقى بودند. نشانه‏هاى نوآورى تنها شامل حاصل بخشى از گروه‏هاى مرفه شهرى شد كه به صورت عمل و يا عكس العمل در زمينه برخوردهاى فرهنگى تظاهر مى‏كرد.

تغييرات با دامنه وسيع‏تر از دوره پهلوى آغاز شد. ايران در زمان پهلوى از يك دولت نيمه فؤدالى آسيايى به يك دولت متمركز سرمايه‏دارى وابسته به آمريكا تبديل شد. اين تغيير در تمام ابعاد زندگى، بويژه اقتصادى و اجتماعى، تأثير بسيار گذاشت. در حالى كه فرايند نوگرايى امتيازاتى را براى بخشهايى از طبقه بالاى جامعه و طبقه متوسط در حال ظهور داشت، اما به بخش سنتى طبقه متوسط آسيب رسان بود (تجار، بازار، بورژوازى و خرده بورژوازى) . ارتباط تارخى اين طبقه با روحانيون برقرار بود. (17) يك تعارض مستمر و جناح بندى بين نوگرايان در حال افزايش و روحانيون قدرتمند و بازار سنتى وجود داشت كه دگرگونى‏هاى فرهنگى و اقتصادى را آسيب رسان خود مى‏دانست. وضعيت زنان قسمتى از موضوع اين اختلاف بود. دوران پهلوى از زنان به عنوان عناصر نوگرايى استفاده مى‏كرد؛ كشف حجاب يك نمونه بارز آن بود. در اين دوره، از زنان براى نماد نوگرايى نظام استفاده شد. اين حركت به شكاف اساسى بين دو گروه ياد شده بيشتر دامن زد. شايان ذكر است كه در ابتداى فعاليتهاى زنان همواره سعى مى‏شد كه رنگ و بوى مذهبى آن حفظ شود، به طورى كه در سرلوحه اساسنامه اولين جمعيت زنان ايران، يعنى نسوان وطنخواه، تأكيد بر حفظ شعائر و قوانين اسلام بود. (18) اما در دوران بعد، با دخالت نظام سياسى اين تحولات تحميلى شد. انجمنهاى زنانه با دربار مرتبط بود. همان طور كه زندگى زن و تحولات اجتماعى و فرهنگى در زمان قاجار نمى‏تواند دور از تعارضات امپرياليسم روسيه و انگلستان بررسى شود، در دوران پهلوى نيز نمى‏تواند دور از روابط خارجى نظام اقتصاد سرمايه‏دارى و سرگشتگى بين سه عنصر هويت ملى (اسلام، ملى گرايى و غرب گرايى) تحليل گردد. (19) در واقع، زن در مرز اين ارزشها قرار داشت.

در ايران نيز مانند همه نقاط دنيا، زنان كمتر از مردان از نوگرايى بهره بردند. دو گروه زنان شهرى و روستايى هر يك با توجه به شيوه زندگى خود از دگرگونى‏ها تأثير پذيرفتند . نوگرايى به شكاف ميان شهر و روستا، افزايش ثروت، بدون توزيع مناسب در سطح جامعه، و در نهايت قطبى شدن جامعه انجاميد. فشار سياسى و فساد ادارى بيش از همه در اين زمينه مشكل آفريد.

برحسب نوع سنتى توسعه، مردان هدف اوليه جذب صنعت بودند. بنابراين، به رغم فرصتهاى كارى و دوره‏اى درآمد براى تعدادى از زنان شهرى، زندگى اقتصادى بيشتر زنان كاهش يافت.

دگرگونى در مناطق روستايى، افزايش شهر نشينى، مهاجرت از روستاها به شهرها در دهه‏هاى گذشته وابستگى اقتصادى زنان را به مردان بيشتر كرد. با برنامه‏هاى اصلاحات ارضى و معيارهاى نوگرايى، بهبود وضعيت زنان در روستاها اتفاق نيفتاد. درصد بيسوادى بالا و نزديك 83 درصد بود. ازدواج در سن پايين رواج داشت. در پى مهاجرت مردان، زنان نيز روستاها را ترك كردند و جمعيت حاشيه نشين شهرها را تشكيل دادند. اين جمعيت اولين گروهى بود كه به انقلاب پيوست . اين زنان در زندگى اقتصادى وابسته به شوهر، بدون نقش توليدى، وضعيت محدود اجتماعى را تجربه كردند. آنها با آمدن به شهر، شبكه اجتماعى و ارتباطى خود را از دست دادند. با فشار مصرف شهرى مواجه شدند. با دگرگونى وضعيت اقتصادى مردان، انقياد و انزواى آنها بيشتر شد. مسجد و مسائل مذهبى براى آنها فرصتى براى بازگشت به خويش بود. (20) وضعيت زنان شهرى نيز دگرگون شد. در دوره پهلوى، ميزان تعليم و تربيت و اشتغال زنان افزايش يافت، اما تغيير عمده در وضعيت زنان حاصل نشد.

در 1341، حق رأى به زنان اعطا شد. (21) در پى آن، تعدادى به نمايندگى مجلس انتخاب شدند. گروهى نيز به مقامهاى بالا از جمله وزارت هم رسيدند. (22) ولى بيشترين مشاغل خاص گروههاى بالا اجتماع بود. مشاركت در سطح توده هيچگاه به معناى واقعى اتفاق نيفتاد. بين دو الگوى زن مدرن غرب گرا و زن سنتى با چادر يك قشر بينابينى تشكيل شد كه غرب گرايى را نمى‏خواست، ولى در عين حال، تحصيل كرده بود و اشتغال داشت . در يك ارزيابى از ارزشهاى مدرن و سنتى و تفسير الگوهاى مذهبى، نمونه آنها حضرت فاطمه عليها السلام و حضرت زينب عليها السلام شد. (23) اين قشر جديد كاملا سياسى بودند، احساسات ضد غربى داشت و فرايند نوگرايى به شكل زمان شاه را امپرياليستى مى‏دانست. مبارزه عليه زن غرب‏زده بخشى از مبارزه آن بود. اين قشر نيز به خيل طرفداران انقلاب اسلامى پيوست. در كنار آن، بسيارى از زنان تحصيل كرده غرب كه تأثير استثمار غرب را تجربه كرده بودند نيز جاى گرفتند. همه عوامل منجر به سياسى شدن توده عظيمى از زنان شد كه محيط مناسبى را براى شركت زنان در فرايند انقلاب اسلامى فراهم كرد.

حال، به بررسى نظام ارزشى به عنوان يك عامل محيطى در مشاركت سياسى در ايران مى‏پردازيم .

.4 نظام ارزشى
گذشته از عوامل اقتصادى ـ اجتماعى و پيشينه تاريخى كه در بحث محيط داخلى مطرح كرديم و در كنار مجموعه عوامل مؤثر در اتفاق مشاركت سياسى زنان نقش دارند، مجموعه اصول اعتقادى و قانونى ناظر بر مشاركت سياسى زنان مهم‏ترين است. در اين راستا، مجموعه عواملى كه همراه يكديگر موجبات اعتقادى و اجراى قانونى مشاركت سياسى زنان را در ايران را فراهم مى‏كند، در چهار مورد بررسى مى‏كنيم:

.1 احكام اسلامى: قرآن كريم؛

.2 نظريات امام خمينى (قدس سره) : مقام رهبرى؛

.3 قانون اساسى.

قرآن كريم مهم‏ترين منبع مشروعيت حقوق سياسى زنان به شمار مى‏آيد. قرآن در سوره ممتحنه آيه 12 بيان مى‏كند:

«يا ايها النبى اذا جاءك المؤمنات يبايعنك على ان لا يشركن بالله شيئا و ... فبايعهن ...»

«اى پيامبر، هنگامى كه زنان نزد تو آيند و با تو بيعت كنند كه چيزى را شريك خدا قرار ندهند و ... با آنان بيعت كن» .

بيعت، تعهد و پيمان ملت با رهبر در پيروى از او و سرپيچى نكردن از دستوراتش است. در روز فتح مكه، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در كوه صفا از مردان بيعت گرفت. آنگاه كه زنان براى بيعت شرفياب شدند، اين آيه شريفه بر رسول خدا نازل شد و آن حضرت را به گرفتن بيعت از بانوان سفارش فرمود و شروط و كيفيت آن را بيان داشت. طبق روايات، چندى مسئله كم و كيف را پرس و جو كردند كه حضرت به تمام سؤالات آنها پاسخ فرمودند. (24)

تبيين جريان بيعت زنان در صلح حديبيه و فتح مكه با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بيانگر اين حقيقت است كه از ديدگاه اسلام زنان صلاحيت دارند دوشادوش مردان در امور سياسى اجتماعى و سرنوشت ساز اظهار نظر كنند و در حد توان براى انجام مسؤوليت سهم بگيرند و دخالت نمايند. (25) همچنين آيه شريفه «و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف» (بقره 228) حاكى از آن است كه براى زنان همانند وظايفى كه بر دوش آنها مى‏باشد، حقوق شايسته‏اى قرار داده شده است. همچنين مى‏توان به آيه شريفه ديگرى استناد كرد كه مى‏فرمايد:

«فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبين» (آل عمران 61)

«هرگاه بعد از علم و دانشى كه به تو رسيده كسانى با تو به محاربه و ستيز برخيزند، به آنها بگوييد: ما فرزندان خود را دعوت مى‏كنيم، شما هم فرزندان خود را. ما زنان خويش را دعوت مى‏نمايى، شما هم زنان خود را. ما از نفوس خويش دعوت مى‏كنيم، شما هم از نفوس خود. آنگاه با هم مباهله مى‏كنيم و لعن خدا را بر دروغگويان قرار مى‏دهيم» .

بنابراين، ملاحظه مى‏كنيم كه بر اساس قرآن و به استناد آيات فوق مى‏توان بيان كرد كه حق زنان در مشاركت سياسى ملحوظ است. (26) البته، اين موضوع از نظر فقهاى اسلامى به بحث كشيده شده است. اين مبحث يكى از اساسى‏ترين مفاهيم اسلامى، يعنى اصل تساوى را در بردارد. هر چند مى‏توان گفت كه در مكتب اسلام گرچه زن و مرد داراى ارزش وجودى مساوى هستند، اما با توجه به فطرت انسانى هر يك وظايف آنها متفاوت است. شك نيست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انسانى و برابرى آنها از لحاظ انسانيت، برابراى آنها در حقوق انسانى است. اما تشابه آنها در حقوق را مى‏توان بدين ترتيب بيان كرد كه در اسلام بر اساس خلقت اين اصل كه زن و مرد مشابه هم آفريده نشده‏اند، اصل تشابه حقوق مطرح نمى‏شود، اما مساواتى به حكم عدالت وجود دارد. (27)

تاريخ صدر اسلام نيز بيانگر ايفاى نقشهاى سياسى زنان است. غير از مشاركت مستقيم و بسيار مؤثر حضرت خديجه كه در پايگيرى و انتشار اسلام مؤثر بود و شخص وى حامى مادى و معنوى پيغمبر (ص) به حساب مى‏آيد، بعضى از ديگر همسران پيغمبر (مانند عايشه) نيز نقش سياسى مؤثرى داشتند. همچنين در نخستين و دومين مهاجرت مسلمانان به حبشه به منظور حفظ جان و عقيده، زنان نيز به حبشه مهاجرت كردند.

در سال يازدهم بعثت، نيز 6 نفر از اهل مدينه از قبيله خزرج در عقبه اولى واقع در منى (نزديك مكه) با پيغمبر (ص) ملاقات كردند و دعوت اسلام را پذيرفتند. سال بعد (دوازدهم بعثت) نيز 12 نفر در موسم حج با پيغمبر صلى الله عليه و آله ملاقات و با او بيعت كردند . اين بيعت همانا بيعت النساء است. همچنين بيعت ديگرى به نام بيعت الرضوان در تاريخ اسلام وجود دارد كه به شرح مختصرى از آن مى‏پردازيم.

در سال ششم هجرى پيغمبر صلى الله عليه و آله به اتفاق 1400 تن از مردان و زنان مسلمان براى حج به سوى مكه روان شد. در محل حديبيه در نزديكى مكه متوقف شد. اهالى مكه چندين گروه را براى مبارزه يا جلوگيرى از ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به حديبيه فرستادند كه در نهايت منجر به پيمان حديبيه گرديد و قرار شد حج به سال بعد موكول شود و 10 سال صلح باشد. قبل از عقد پيمان در زير درختى تنومند براى آمادگى نبرد با مكيان پيغمبر صلى الله عليه و آله با مردان و زنان همراه بيعت كردند كه به نام بيعت الرضوان يا بيعت تحت الشجره مصروف است. در اين بيعت، نقش زنان در آن مسلم است. (28)

بنابراين، در صدر اسلام، هيچ شبهه‏اى در مشاركت زنان در حيات جامعه وجود ندارد. (29) البته، همان‏طور كه ساير تعاليم اسلام در طول زمان نتوانست به معناى واقعى متبلور شود، شركت زنان در حيات سياسى جامعه نيز دستخوش سوء ظن گرديد. به دليل تعدى و آزار سلاطين و جباران دستگاههاى حكومتى كه محيطهاى پر از فتنه و فساد را براى زنان فراهم كرده بودند، كم كم نقش زنان در جامعه اسلامى محو شد و فقط در موارد استثنايى از آنها ياد هست.

برخى از تفاسير نيز وجود دارد كه اصولا منكر مشاركت سياسى زنان مى‏شود. كتاب رساله بديعه آيت الله تهرانى نمونه خوبى از اين طرز تفكر است. ايشان با توجه به آيه شريفه «الرجال قوامون على النساء...» بيان مى‏دارند «زنانى كه در خانه نسبت به شوى خود اختيار ندارند، چگونه مى‏توانند براى جامعه تعيين تكليف كنند» . (30) از نظر افرادى كه چنين بينشى دارند، در تاريخ مرد داراى صلابت، شدت، استوارى قدم، مزاج قوى، قدرت تعقل، تفكر، احساسات قوى و متناسب است. اما زن با بنيان ظريف و اركان لطيف و احساسات تند و عاطفه‏اى در نقطه مقابل قرار دارد كه نمى‏تواند در امور اجتماعى پايه به پايه مرد باشد. تفاوت در برخى از تكاليف مانند (جهاد، حجاب، نماز جماعت و نماز ميت) به دليل برداشتن كارهاى سنگين از دوش زن مى‏تواند دليلى براى فقدان شركت آنها در اجتماع باشد. (31)

در تفسير تبيان، شيخ طوسى سبب نزول آيه الرجال قوامون على النساء ... را چنين بيان مى‏كند :

«على بعض قضيه‏اى است كه مردى به صورت همسرش سيلى زد و آن زن را به حضور پيغمبر صلى الله عليه و آله آورد و تقاضاى قصاص كرد. در اين هنگام، اين آيه نازل شد، يعنى مردان نسبت به تأديب و تدبير امور زنان قيم آنها هستند كه خداوند مردان را از نظر عقل و رأى نسبت به مردان فزونى و برترى داده است» . (32)

اين طرز تفكر، در مجلس شوراى اسلامى نيز از سوى برخى نمايندگان هنگام طرح تشكيل كميسيون زنان و خانواده در مجلس ارائه شده است. (33) در تفسير صافى نيز ملا حسن فيض كاشانى مى‏گويد: مردان همانند زمامداران نسبت به ملت، بر زنان ولايت دارند. به سبب اينكه خداوند مردان را به كمال عقل و حسن تدبير و توانائى بيشتر در اعمال و طاعات بر زنان برترى داده است. (34)

البته، اين بحث كاملا فقهى است كه در بضاعت نگارنده نيست و محل آرا و عقايد مختلف است . به هر حال، شك نيست كه اسلام احترام ويژه‏اى براى زنان قائل است. اين لازم به توضيح نيست، زيرا همه مى‏دانيم كه اولين كسى كه اسلام را قبول كرد، يك زن بود. اولين شهيد راه اسلام يك زن بود. تنها فردى كه در كعبه دفن مى‏باشد، يك زن است و وارث پيامبر صلى الله عليه و آله نيز دخترش حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر دستش بوسه زده و او را «ام ابيها» خطاب مى‏كند.

ملااحمد نراقى، فيلسوف طراز اول زمان خود، كه از لحاظ سياسى و دفاع از وطن در مقابل تزاريسم روسيه از خود شايستگى نشان داد، مى‏گويد: «آنچه شنيده كه در عهد پيغامبر صلى الله عليه و آله زنان به مساجد حاضر شدند و حضرت ايشان را اذن مى‏دادند، مخصوص زنان آن عصر بود كه آن حضرت علم به احوال ايشان داشت و مى‏دانست كه فسادى بر آنها مترتب نمى‏گردد . در اين زمان، منع زنان از حضور در مساجد و رفتن به مشاهد لازم و واجب است. چه، هر جاى كوچه و بازار و حمام‏ها و مجامع پر از لهو و لعب است.» (35)

نظريات امام خمينى (قدس سره)، مقام رهبرى و نخبگان سياسى
مجموعه نظرياتى كه امام خمينى (قدس سره) در فرايند پيروزى و سپس استقرار نظام جمهورى اسلامى درباره مشاركت سياسى زنان ابراز كردند، نقطه عطفى در مباحث مربوط به اين قضيه پر اهميت است. از نظر ايشان: «از بابت حقوق انسانى تفاوتى بين زن و مرد نيست؛ زيرا هر دو انسان‏اند و زن حق دخالت در سرنوشت خويش را همچون مرد دارد. در بعضى موارد، تفاوتهايى بين زن و مرد وجود دارد كه به حيثيت انسانى آنها ارتباط دارد.» (36)

همچنين ايشان مى‏فرمايند: «زن بايد داراى حقوق مساوى با مرد باشد. اسلام بر تساوى زن و مرد تكيه كرده است و به هر دو آنها حق تعيين سرنوشت داده است. يعنى اينكه بايد از همه آزادى‏ها بهره‏مند باشد. آزادى انتخاب كردن، انتخاب شدن، آزادى آموزش خويش و كاركردن و مبادرت به هر نوع فعاليت اقتصادى.» (37) ايشان مكرر زنان را تشويق به شركت در انتخابات مى‏كردند: «آنچه كه لازم است تذكر دهم، شركت زنان مبارز و شجاع سراسر ايران در رفراندم است. زنانى كه در كنار مردان، بلكه جلوتر از آنان در پيروزى انقلاب اسلامى نقش اساسى داشتند، توجه داشته باشند كه با شركت امروز زنان در جمهورى اسلامى، همدوش مردان، در تلاش سازندگى خود و كشور هستند و اين است معناى آزاد زنان و آزاد مردان.» (38) ايشان در جايى ديگر مى‏فرمايند: «زن و مرد احكام خاص خود را دارند. البته، يك احكام خاص به مرد است كه مناسب با مرد است. يك احكام خاص به زن است و متناسب با زن است. اين به آن معنا نيست كه اسلام نسبت به زن و مرد فرقى گذاشته است.» (39) از نظر فعاليتها و مسؤوليتهاى اجتماعى، زن بايد در اقدامات اساسى مملكت دخالت كند، نه اينكه در خانه بنشيند و از آن بيرون نيايد.

شايان ذكر است كه طرح مسئله تكليف شرعى زنان براى شركت در فرايند انقلاب اسلامى يكى از اساسى‏ترين علقه‏هاى اجتماعى، يعنى محيطهاى خصوصى و عمومى، را به چالش كشيد.

همچنين ايشان در وصيت نامه خود بانوان و زنان را خطاب قرار داد و آنها را به حضور در صحنه‏هاى فرهنگى، اقتصادى و نظامى، حاضر و همدوش مردان يا بهتر از آنان، در راه تعالى اسلام و مقاصد قرآن كريم فرا مى‏خوانند. (40)

مقام رهبرى نيز در مناسبتهاى مختلف نسبت به مشاركت زنان در صحنه اجتماعى و سياسى عقيده مثبت خود را ابراز كرده‏اند: (41)

«اسلام مى‏خواهد رشد فكرى، سياسى و علمى زنان به حد اعلا برسد وجودشان براى جامعه حداكثر استفاده را داشته باشند... ما بر اساس تعاليم عاليه اسلامى، در خصوص مسئله زنان معتقديم كه در هر جامعه بشرى زنان مقررند در حد خود در زمينه‏هاى پيشرفتهاى علمى اجتماعى سياسى و مسئله سازندگى تلاش كنيم و مسئوليتى به عهده بگيرند و بايد در اين زمينه فرصتهاى لازم را كسب نمايند.» (42) همچنين رئيس جمهور همواره بر نقش سازنده زنان تأكيد نموده‏اند.
كتاب: مشاركت سياسى زنان در ايران، ص 107

نويسنده: نسرين مصفا