در اينجا نقش زنان در تحولات اجتماعى ـ سياسى و حركت جمعى زنان را مورد مطالعه قرار مى‏دهيم.

تا قبل از دوران قاجاريه از حركت جمعى زنان و نقش آنها در تحولات اجتماعى ـ سياسى اطلاع درستى در دست نيست. چند موردى كه در كتابهاى تاريخى ضبط است، مربوط به نقش آنها در حمايت از سربازان در جنگ با دشمنان است. به طور مثال، در جنگهاى طولانى ايران و عثمانى در زمان صفويه، زنان آذربايجان لباس جنگ پوشيده و وارد ميدان مى‏شدند. همين كه قشون عثمانى به شهر حمله مى‏آوردند، زنانى كه در شهر مانده بودند از بالاى بام بر سر آنها آب جوش مى‏ريختند. (1)

بنابراين، بر اساس شواهد و مدارك تاريخى بيشتر دوران قاجاريه، از آن عصر شروع مى‏كنيم . آغاز حركت جمعى زنان را بايد به دو دوره تقسيم كرد. نخست دوره‏اى كه زنان به علل نارضايتى‏هاى سياسى ـ اجتماعى ناشى از ضعف دولت در برابر دول استعمارگر خارجى و حكومت استبدادى داخلى به دنبال مردان و به هدايت و تشويق و تأييد آنها به نهضتهاى اجتماعى پيوستند و به طور مؤثرى در اين راه كوشيدند. آنها در اين راه، از هدفهاى مردان پشتيبانى مى‏كردند و خواسته‏هاى مشخص نداشتند (مانند نهضت تنباكو و نهضت مشروطيت)

در دومين دوره، زنان به فعاليت جداگانه در زمينه مسائل خاص خود پرداختند كه حاكى از تحول و پيشرفت اين حركت است و نشان مى‏دهد كه زنان در اين مرحله آگاهى بيشترى يافته و به عنوان يك گروه اجتماعى مؤثر فعاليت مى‏كنند. اما حركت اخير، بر خلاف گذشته، از تأييد و همراهى كامل مردان برخوردار نبود و مخالفان با اين گونه فعاليت‏هاى زنان دست به دشمنى زده و اين حركت را گاه دچار مشكل مى‏كردند. البته، اين مخالفتها اصولا بدان سبب بوده كه حركت زنان را بدعت مى‏دانستند. در واقع، جامعه پذيراى چنين جهشى نبود، (مانند تشكيل مدارس، چاپ روزنامه) . (2) حال به بررسى نمونه‏هايى از اين حركتها مى‏پردازيم.

نخستين حركت ملى در دوره معاصر پس از شكست ايران در جنگها با روس، جنبش خود جوش مردم تهران در دفاع از زنان گرجى مسلمان شده‏اى بود كه سفير خودخواه و مستبد روس با سماجت هرچه تمامتر مى‏خواست با تفسير يكى از مواد معاهده تركمانچاى آنها را از شوهران و فرزندان خود جدا كرده و با تغيير مجدد مذهب روانه گرجستان سازد. اين عمل نزد مسلمانان نوعى تجاوز به ناموس ملى و مذهبى بود و به همين دليل، مورد اعتراض مردم قرار گرفت. زنان تهران در اين روز شور و حرارت زيادى از خود نشان دادند و تا آخرين دقيقه‏اى كه هياهوى مردم در خراب كردن سفارت روس و كشت و كشتار ادامه داشت آنها نيز از پاى ننشستند. (3)

در تظاهرات ديگرى كه مردم تهران در دفاع از امير كبير برپا ساختند، زنان شركت فعالى داشتند. درخشان‏تر از هر دو واقعه ياد شده، اتحاد و همبستگى‏شان در جنبش تحريم تنباكو بود. در اواخر سلطنت نيم قرنى ناصر الدين شاه كه امتيازات فراوانى به خارجيان داده شد، توتون و تنباكو در انحصار يك كمپانى بيگانه درآمد. مردم (و حتى زنان دربار) كه تا آن زمان هرگز در اوامر سلطان چون و چرا نمى‏كردند و ياراى چنين كارى را نداشتند، در اين جهاد ملى به دستور پيشواى مذهبى خود، مرحوم ميرزاى شيرازى، شركت كردند. زنان حرم هم قليانها را شكستند و در مقابل اوامر صريح و قدرت مطلق ولى نعمت خود مقاومت كردند. (4) اين پافشارى بجايى رسيد كه دولت ناچار امتياز توتون و تنباكو را لغو كرد. (5) زنان در اين نهضت بخوبى رشد اجتماعى و دينى خود را به منصه ظهور رساندند.

همچنين قبل از مشروطه وقايعى (مانند قحطى يا نارضايتى‏هاى ناشى از گرانى) رخ داد كه تظاهراتى را از سوى زنان با تشويق مردان، در پى‏داشت. آنچه در آن زمان تازه به نظر مى‏رسيد آن بود كه زنان در آن فضاى انقلابى در تظاهرات سياسى شركت مى‏كردند.

داستان دلاورى‏هاى فاطمه، خواهر شيخ شامل (از رهبران مذهبى در قفقاز)، زينت پاشا، مادر احمد تنگستانى (پسر باقر خان) و مادر كلنل محمد تقى خان پسيان هنوز در خاطره مردم اين ديار نشان زنده است. (6)

زنان ايران در نهضت مشروطيت كه جامعه ايران را تكان داد، تنها و بى‏اعتنا و منفعل نبودند، بلكه همانند مردان به جنب و جوش درآمدند، به طورى كه بايد گفت از اين تاريخ بيدارى واقعى زنان آغاز شد. از جمله وقايعى كه در آن شركت زنان را در جنبش مشروطيت عيان مى‏كرد مى‏توان به وقايع زير اشاره كرد.

پس از كشته‏شدن نخستين مجاهد مشروطيت، سيد عبد الحميد، زنان تهران بودند كه به كوچه و خيابانها ريختند و شورشيان را عليه حكومت تشويق كردند. (7) به دنبال تظاهرات بر ضد مسيو نوز بلژيكى و مهاجرت علما و انقلابيون به قم، زنان بودند كه آتش انقلاب را در تهران شعله‏ور نگاه داشتند. همچنين بر ضد قروض خارجى از خود گذشتگى فراوان نشان دادند. (8) هنگام بست نشينى تجار در سفارت انگلستان، عده‏اى از زنان نيز تجمع كرده و تقاضاى ورود به سفارت را كردند. ولى گرانت داف، وزير مختار انگلستان، مانع آنها شد.

زمانى هم كه علما در شاه عبدالعظيم متحصن شدند، زنان كالسكه شاه را فرا گرفته و گريه و زارى كردند كه ما آقايان و پيشوايان دين را مى‏خواهيم. ما مسلمانيم و حكم آقايان را واجب الاطاعه مى‏دانيم. اى شاه مسلمان، علماى اسلام را ذليل و خوار نخواهيد. (9)

در آذربايجان، زمانى كه سردار ملى ايران، مرحوم ستارخان، عليه استبداد قاجار و سلطه اجنبى قيام كرد، زنان از مساعدت معنوى و مادرى به وى دريغ نكردند. بين شهداى انقلابيون جنازه 20 زن مشروطه طلب در لباس مردان پيدا شد. (10)

مورخان و نويسندگانى چون ناظم الاسلام كرمانى، كسروى، مهدى ملك زاده و مورگان شوستر درباره مشاركت زنان در دوره اول و دوم مجلس شوراى ملى مطالبى نوشته‏اند كه از دو جهت حائز اهميت بسيار است. اولا، مشاركت چشمگير زنان را در يك جريان سياسى بازگو مى‏كند و ثانيا، اهميت آنان را از نظر نويسندگانى كه به ثبت اخبار مربوط به آنها مبادرت كرده‏اند، مى‏نماياند. (11) نظر به همين فداكارى‏ها بود كه وقتى زعماى قوم قانون اساسى را تدوين كردند، حق انتخاب كردن و انتخاب شدن را براى قاطبه ملت ايران (قانون اساسى) قائل شدند و به هيچ وجه از محروميت زنان و عدم دخالت آنها در مسائل حقوقى و سياسى ذكر نكردند.

اما بعدها، يعنى در جمادى الاخر سال 1327، كه نظام نامه انتخابات تهيه شد و به صحه محمد عليشاه رسيد، در شرايط كسانى كه از حق انتخاب كردن مطلقا محرومند، نوشتند: «نسوان و اشخاص خارج از رشد و آنهايى كه تحت قيمومت شرعى، ورشكستگان به تقصير، مرتكبين قتل و سرقت الى آخر.» بدين سان، وضعيت حقوقى، نه تنها قانونى زنان در رديف افراد فوق قرار گرفت. (12)

علاوه بر اين، انقلاب بورژوا دموكراتيك براى تغيير بنيانى اقتصادى و سياسى جامعه شكست خورد و وضعيت زنان نيز تغييرى نكرد. البته، حاصل آن در جهت افزايش آگاهى و مبارزات بعدى مهم است. فقدان دسترسى به حقوق قانونى مانعى در راه جنبشهاى بعدى نشد و زنان براى حقوق اساسى‏ترى مانند تعليم و تربيت به فعاليت پرداختند. (13) در دوره‏هاى بعدى، حركتهاى بانوان بيشتر خودجوش بوده و با انگيزه آنها دنبال مى‏شوند . فعاليت آنها در ايران پس از جنبش مشروطيت همان شيوه‏اى بود كه مردان انتخاب كرده بودند :

.1 ايجاد انجمنها؛

.2 انتشار روزنامه و مجله؛

.3 تأسيس مدارس.

پس از اين جنبشها، اولين مدارس دخترانه تشكيل مى‏شود. سازمانهاى زنانه ايجاد مى‏شود و نشر اعلاميه و شب نامه مخصوص بانوان در اوايل دوره مشروطه از آثار برجسته مشاركت سياسى و اجتماعى زنان در اين انقلاب است، قديمى‏ترين نشانه‏اى كه از انتشار يك نشريه تخصصى بانوان در دست است به سال 1289 شمسى باز مى‏گردد. (14) بين تاريخ انتشار نخستين روزنامه عمومى و اولين نشريه اختصاصى زنان 88 سال فاصله است . اولين روزنامه زنان كه به نام دانش منتشر شد، در سرلوحه خود نوشت كه اين روزنامه مربوط به مسائل خانوادگى و اجتماعى است و به سياست و مسائل عمومى نمى‏پردازد. (15) حركت بعدى زنان، تأسيس مدارس دخترانه در سطح وسيع‏تر بود. كه بسرعت گسترش يافت. از مهم‏ترين عوامل ويژگى نهضت در اين دوره تعميم سواد بود. البته، همه مدارس خصوصى بودند. زنان در اين زمان مى‏كوشيدند كه جنبه‏هاى فرهنگى و غير سياسى به نهضت خود بدهند. نامهايى چون مسطورات، پردگيان، مخدرات اسلاميه، ناموس، عصمتيه كه براى مدارس انتخاب مى‏كردند، حاكى از اين امر است كه زنان مى‏خواهند بر جنبه‏هاى دينى حركت خود تأكيد كنند. (16)

ذكر يك نكته ضرورى است و آن اينكه زنانى كه به امور مسائل زنان مى‏پردازند از دختران، همسران يا خواهران مشروطه خواهان و آزاديخواهان بودند. محترم اسكندرى، مؤسس جمعيت نسوان و طنخواه، همسر مرحوم آيت الله حاج شيخ محمد حسين يزدى، بانى مدرسه عصمتيه و صديقه دولت آبادى، از جمله اين افراد بودند.

نكته ديگرى كه بايد در نظر داشت آنكه اين دگرگونى‏ها بيشتر در شهرهاى بزرگ بود. اكثريت زنان ايران كه در روستاها زندگى مى‏كردند، در همان ساخت اجتماعى خود باقى بودند. نشانه‏هاى نوآورى تنها شامل حاصل بخشى از گروه‏هاى مرفه شهرى شد كه به صورت عمل و يا عكس العمل در زمينه برخوردهاى فرهنگى تظاهر مى‏كرد.

تغييرات با دامنه وسيع‏تر از دوره پهلوى آغاز شد. ايران در زمان پهلوى از يك دولت نيمه فؤدالى آسيايى به يك دولت متمركز سرمايه‏دارى وابسته به آمريكا تبديل شد. اين تغيير در تمام ابعاد زندگى، بويژه اقتصادى و اجتماعى، تأثير بسيار گذاشت. در حالى كه فرايند نوگرايى امتيازاتى را براى بخشهايى از طبقه بالاى جامعه و طبقه متوسط در حال ظهور داشت، اما به بخش سنتى طبقه متوسط آسيب رسان بود (تجار، بازار، بورژوازى و خرده بورژوازى) . ارتباط تارخى اين طبقه با روحانيون برقرار بود. (17) يك تعارض مستمر و جناح بندى بين نوگرايان در حال افزايش و روحانيون قدرتمند و بازار سنتى وجود داشت كه دگرگونى‏هاى فرهنگى و اقتصادى را آسيب رسان خود مى‏دانست. وضعيت زنان قسمتى از موضوع اين اختلاف بود. دوران پهلوى از زنان به عنوان عناصر نوگرايى استفاده مى‏كرد؛ كشف حجاب يك نمونه بارز آن بود. در اين دوره، از زنان براى نماد نوگرايى نظام استفاده شد. اين حركت به شكاف اساسى بين دو گروه ياد شده بيشتر دامن زد. شايان ذكر است كه در ابتداى فعاليتهاى زنان همواره سعى مى‏شد كه رنگ و بوى مذهبى آن حفظ شود، به طورى كه در سرلوحه اساسنامه اولين جمعيت زنان ايران، يعنى نسوان وطنخواه، تأكيد بر حفظ شعائر و قوانين اسلام بود. (18) اما در دوران بعد، با دخالت نظام سياسى اين تحولات تحميلى شد. انجمنهاى زنانه با دربار مرتبط بود. همان طور كه زندگى زن و تحولات اجتماعى و فرهنگى در زمان قاجار نمى‏تواند دور از تعارضات امپرياليسم روسيه و انگلستان بررسى شود، در دوران پهلوى نيز نمى‏تواند دور از روابط خارجى نظام اقتصاد سرمايه‏دارى و سرگشتگى بين سه عنصر هويت ملى (اسلام، ملى گرايى و غرب گرايى) تحليل گردد. (19) در واقع، زن در مرز اين ارزشها قرار داشت.

در ايران نيز مانند همه نقاط دنيا، زنان كمتر از مردان از نوگرايى بهره بردند. دو گروه زنان شهرى و روستايى هر يك با توجه به شيوه زندگى خود از دگرگونى‏ها تأثير پذيرفتند . نوگرايى به شكاف ميان شهر و روستا، افزايش ثروت، بدون توزيع مناسب در سطح جامعه، و در نهايت قطبى شدن جامعه انجاميد. فشار سياسى و فساد ادارى بيش از همه در اين زمينه مشكل آفريد.

برحسب نوع سنتى توسعه، مردان هدف اوليه جذب صنعت بودند. بنابراين، به رغم فرصتهاى كارى و دوره‏اى درآمد براى تعدادى از زنان شهرى، زندگى اقتصادى بيشتر زنان كاهش يافت.

دگرگونى در مناطق روستايى، افزايش شهر نشينى، مهاجرت از روستاها به شهرها در دهه‏هاى گذشته وابستگى اقتصادى زنان را به مردان بيشتر كرد. با برنامه‏هاى اصلاحات ارضى و معيارهاى نوگرايى، بهبود وضعيت زنان در روستاها اتفاق نيفتاد. درصد بيسوادى بالا و نزديك 83 درصد بود. ازدواج در سن پايين رواج داشت. در پى مهاجرت مردان، زنان نيز روستاها را ترك كردند و جمعيت حاشيه نشين شهرها را تشكيل دادند. اين جمعيت اولين گروهى بود كه به انقلاب پيوست . اين زنان در زندگى اقتصادى وابسته به شوهر، بدون نقش توليدى، وضعيت محدود اجتماعى را تجربه كردند. آنها با آمدن به شهر، شبكه اجتماعى و ارتباطى خود را از دست دادند. با فشار مصرف شهرى مواجه شدند. با دگرگونى وضعيت اقتصادى مردان، انقياد و انزواى آنها بيشتر شد. مسجد و مسائل مذهبى براى آنها فرصتى براى بازگشت به خويش بود. (20) وضعيت زنان شهرى نيز دگرگون شد. در دوره پهلوى، ميزان تعليم و تربيت و اشتغال زنان افزايش يافت، اما تغيير عمده در وضعيت زنان حاصل نشد.

در 1341، حق رأى به زنان اعطا شد. (21) در پى آن، تعدادى به نمايندگى مجلس انتخاب شدند. گروهى نيز به مقامهاى بالا از جمله وزارت هم رسيدند. (22) ولى بيشترين مشاغل خاص گروههاى بالا اجتماع بود. مشاركت در سطح توده هيچگاه به معناى واقعى اتفاق نيفتاد. بين دو الگوى زن مدرن غرب گرا و زن سنتى با چادر يك قشر بينابينى تشكيل شد كه غرب گرايى را نمى‏خواست، ولى در عين حال، تحصيل كرده بود و اشتغال داشت . در يك ارزيابى از ارزشهاى مدرن و سنتى و تفسير الگوهاى مذهبى، نمونه آنها حضرت فاطمه عليها السلام و حضرت زينب عليها السلام شد. (23) اين قشر جديد كاملا سياسى بودند، احساسات ضد غربى داشت و فرايند نوگرايى به شكل زمان شاه را امپرياليستى مى‏دانست. مبارزه عليه زن غرب‏زده بخشى از مبارزه آن بود. اين قشر نيز به خيل طرفداران انقلاب اسلامى پيوست. در كنار آن، بسيارى از زنان تحصيل كرده غرب كه تأثير استثمار غرب را تجربه كرده بودند نيز جاى گرفتند. همه عوامل منجر به سياسى شدن توده عظيمى از زنان شد كه محيط مناسبى را براى شركت زنان در فرايند انقلاب اسلامى فراهم كرد.

حال، به بررسى نظام ارزشى به عنوان يك عامل محيطى در مشاركت سياسى در ايران مى‏پردازيم .

.4 نظام ارزشى
گذشته از عوامل اقتصادى ـ اجتماعى و پيشينه تاريخى كه در بحث محيط داخلى مطرح كرديم و در كنار مجموعه عوامل مؤثر در اتفاق مشاركت سياسى زنان نقش دارند، مجموعه اصول اعتقادى و قانونى ناظر بر مشاركت سياسى زنان مهم‏ترين است. در اين راستا، مجموعه عواملى كه همراه يكديگر موجبات اعتقادى و اجراى قانونى مشاركت سياسى زنان را در ايران را فراهم مى‏كند، در چهار مورد بررسى مى‏كنيم:

.1 احكام اسلامى: قرآن كريم؛

.2 نظريات امام خمينى (قدس سره) : مقام رهبرى؛

.3 قانون اساسى.

قرآن كريم مهم‏ترين منبع مشروعيت حقوق سياسى زنان به شمار مى‏آيد. قرآن در سوره ممتحنه آيه 12 بيان مى‏كند:

«يا ايها النبى اذا جاءك المؤمنات يبايعنك على ان لا يشركن بالله شيئا و ... فبايعهن ...»

«اى پيامبر، هنگامى كه زنان نزد تو آيند و با تو بيعت كنند كه چيزى را شريك خدا قرار ندهند و ... با آنان بيعت كن» .

بيعت، تعهد و پيمان ملت با رهبر در پيروى از او و سرپيچى نكردن از دستوراتش است. در روز فتح مكه، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در كوه صفا از مردان بيعت گرفت. آنگاه كه زنان براى بيعت شرفياب شدند، اين آيه شريفه بر رسول خدا نازل شد و آن حضرت را به گرفتن بيعت از بانوان سفارش فرمود و شروط و كيفيت آن را بيان داشت. طبق روايات، چندى مسئله كم و كيف را پرس و جو كردند كه حضرت به تمام سؤالات آنها پاسخ فرمودند. (24)

تبيين جريان بيعت زنان در صلح حديبيه و فتح مكه با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بيانگر اين حقيقت است كه از ديدگاه اسلام زنان صلاحيت دارند دوشادوش مردان در امور سياسى اجتماعى و سرنوشت ساز اظهار نظر كنند و در حد توان براى انجام مسؤوليت سهم بگيرند و دخالت نمايند. (25) همچنين آيه شريفه «و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف» (بقره 228) حاكى از آن است كه براى زنان همانند وظايفى كه بر دوش آنها مى‏باشد، حقوق شايسته‏اى قرار داده شده است. همچنين مى‏توان به آيه شريفه ديگرى استناد كرد كه مى‏فرمايد:

«فمن حاجك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبين» (آل عمران 61)

«هرگاه بعد از علم و دانشى كه به تو رسيده كسانى با تو به محاربه و ستيز برخيزند، به آنها بگوييد: ما فرزندان خود را دعوت مى‏كنيم، شما هم فرزندان خود را. ما زنان خويش را دعوت مى‏نمايى، شما هم زنان خود را. ما از نفوس خويش دعوت مى‏كنيم، شما هم از نفوس خود. آنگاه با هم مباهله مى‏كنيم و لعن خدا را بر دروغگويان قرار مى‏دهيم» .

بنابراين، ملاحظه مى‏كنيم كه بر اساس قرآن و به استناد آيات فوق مى‏توان بيان كرد كه حق زنان در مشاركت سياسى ملحوظ است. (26) البته، اين موضوع از نظر فقهاى اسلامى به بحث كشيده شده است. اين مبحث يكى از اساسى‏ترين مفاهيم اسلامى، يعنى اصل تساوى را در بردارد. هر چند مى‏توان گفت كه در مكتب اسلام گرچه زن و مرد داراى ارزش وجودى مساوى هستند، اما با توجه به فطرت انسانى هر يك وظايف آنها متفاوت است. شك نيست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انسانى و برابرى آنها از لحاظ انسانيت، برابراى آنها در حقوق انسانى است. اما تشابه آنها در حقوق را مى‏توان بدين ترتيب بيان كرد كه در اسلام بر اساس خلقت اين اصل كه زن و مرد مشابه هم آفريده نشده‏اند، اصل تشابه حقوق مطرح نمى‏شود، اما مساواتى به حكم عدالت وجود دارد. (27)

تاريخ صدر اسلام نيز بيانگر ايفاى نقشهاى سياسى زنان است. غير از مشاركت مستقيم و بسيار مؤثر حضرت خديجه كه در پايگيرى و انتشار اسلام مؤثر بود و شخص وى حامى مادى و معنوى پيغمبر (ص) به حساب مى‏آيد، بعضى از ديگر همسران پيغمبر (مانند عايشه) نيز نقش سياسى مؤثرى داشتند. همچنين در نخستين و دومين مهاجرت مسلمانان به حبشه به منظور حفظ جان و عقيده، زنان نيز به حبشه مهاجرت كردند.

در سال يازدهم بعثت، نيز 6 نفر از اهل مدينه از قبيله خزرج در عقبه اولى واقع در منى (نزديك مكه) با پيغمبر (ص) ملاقات كردند و دعوت اسلام را پذيرفتند. سال بعد (دوازدهم بعثت) نيز 12 نفر در موسم حج با پيغمبر صلى الله عليه و آله ملاقات و با او بيعت كردند . اين بيعت همانا بيعت النساء است. همچنين بيعت ديگرى به نام بيعت الرضوان در تاريخ اسلام وجود دارد كه به شرح مختصرى از آن مى‏پردازيم.

در سال ششم هجرى پيغمبر صلى الله عليه و آله به اتفاق 1400 تن از مردان و زنان مسلمان براى حج به سوى مكه روان شد. در محل حديبيه در نزديكى مكه متوقف شد. اهالى مكه چندين گروه را براى مبارزه يا جلوگيرى از ورود پيامبر صلى الله عليه و آله به حديبيه فرستادند كه در نهايت منجر به پيمان حديبيه گرديد و قرار شد حج به سال بعد موكول شود و 10 سال صلح باشد. قبل از عقد پيمان در زير درختى تنومند براى آمادگى نبرد با مكيان پيغمبر صلى الله عليه و آله با مردان و زنان همراه بيعت كردند كه به نام بيعت الرضوان يا بيعت تحت الشجره مصروف است. در اين بيعت، نقش زنان در آن مسلم است. (28)

بنابراين، در صدر اسلام، هيچ شبهه‏اى در مشاركت زنان در حيات جامعه وجود ندارد. (29) البته، همان‏طور كه ساير تعاليم اسلام در طول زمان نتوانست به معناى واقعى متبلور شود، شركت زنان در حيات سياسى جامعه نيز دستخوش سوء ظن گرديد. به دليل تعدى و آزار سلاطين و جباران دستگاههاى حكومتى كه محيطهاى پر از فتنه و فساد را براى زنان فراهم كرده بودند، كم كم نقش زنان در جامعه اسلامى محو شد و فقط در موارد استثنايى از آنها ياد هست.

برخى از تفاسير نيز وجود دارد كه اصولا منكر مشاركت سياسى زنان مى‏شود. كتاب رساله بديعه آيت الله تهرانى نمونه خوبى از اين طرز تفكر است. ايشان با توجه به آيه شريفه «الرجال قوامون على النساء...» بيان مى‏دارند «زنانى كه در خانه نسبت به شوى خود اختيار ندارند، چگونه مى‏توانند براى جامعه تعيين تكليف كنند» . (30) از نظر افرادى كه چنين بينشى دارند، در تاريخ مرد داراى صلابت، شدت، استوارى قدم، مزاج قوى، قدرت تعقل، تفكر، احساسات قوى و متناسب است. اما زن با بنيان ظريف و اركان لطيف و احساسات تند و عاطفه‏اى در نقطه مقابل قرار دارد كه نمى‏تواند در امور اجتماعى پايه به پايه مرد باشد. تفاوت در برخى از تكاليف مانند (جهاد، حجاب، نماز جماعت و نماز ميت) به دليل برداشتن كارهاى سنگين از دوش زن مى‏تواند دليلى براى فقدان شركت آنها در اجتماع باشد. (31)

در تفسير تبيان، شيخ طوسى سبب نزول آيه الرجال قوامون على النساء ... را چنين بيان مى‏كند :

«على بعض قضيه‏اى است كه مردى به صورت همسرش سيلى زد و آن زن را به حضور پيغمبر صلى الله عليه و آله آورد و تقاضاى قصاص كرد. در اين هنگام، اين آيه نازل شد، يعنى مردان نسبت به تأديب و تدبير امور زنان قيم آنها هستند كه خداوند مردان را از نظر عقل و رأى نسبت به مردان فزونى و برترى داده است» . (32)

اين طرز تفكر، در مجلس شوراى اسلامى نيز از سوى برخى نمايندگان هنگام طرح تشكيل كميسيون زنان و خانواده در مجلس ارائه شده است. (33) در تفسير صافى نيز ملا حسن فيض كاشانى مى‏گويد: مردان همانند زمامداران نسبت به ملت، بر زنان ولايت دارند. به سبب اينكه خداوند مردان را به كمال عقل و حسن تدبير و توانائى بيشتر در اعمال و طاعات بر زنان برترى داده است. (34)

البته، اين بحث كاملا فقهى است كه در بضاعت نگارنده نيست و محل آرا و عقايد مختلف است . به هر حال، شك نيست كه اسلام احترام ويژه‏اى براى زنان قائل است. اين لازم به توضيح نيست، زيرا همه مى‏دانيم كه اولين كسى كه اسلام را قبول كرد، يك زن بود. اولين شهيد راه اسلام يك زن بود. تنها فردى كه در كعبه دفن مى‏باشد، يك زن است و وارث پيامبر صلى الله عليه و آله نيز دخترش حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر دستش بوسه زده و او را «ام ابيها» خطاب مى‏كند.

ملااحمد نراقى، فيلسوف طراز اول زمان خود، كه از لحاظ سياسى و دفاع از وطن در مقابل تزاريسم روسيه از خود شايستگى نشان داد، مى‏گويد: «آنچه شنيده كه در عهد پيغامبر صلى الله عليه و آله زنان به مساجد حاضر شدند و حضرت ايشان را اذن مى‏دادند، مخصوص زنان آن عصر بود كه آن حضرت علم به احوال ايشان داشت و مى‏دانست كه فسادى بر آنها مترتب نمى‏گردد . در اين زمان، منع زنان از حضور در مساجد و رفتن به مشاهد لازم و واجب است. چه، هر جاى كوچه و بازار و حمام‏ها و مجامع پر از لهو و لعب است.» (35)

نظريات امام خمينى (قدس سره)، مقام رهبرى و نخبگان سياسى
مجموعه نظرياتى كه امام خمينى (قدس سره) در فرايند پيروزى و سپس استقرار نظام جمهورى اسلامى درباره مشاركت سياسى زنان ابراز كردند، نقطه عطفى در مباحث مربوط به اين قضيه پر اهميت است. از نظر ايشان: «از بابت حقوق انسانى تفاوتى بين زن و مرد نيست؛ زيرا هر دو انسان‏اند و زن حق دخالت در سرنوشت خويش را همچون مرد دارد. در بعضى موارد، تفاوتهايى بين زن و مرد وجود دارد كه به حيثيت انسانى آنها ارتباط دارد.» (36)

همچنين ايشان مى‏فرمايند: «زن بايد داراى حقوق مساوى با مرد باشد. اسلام بر تساوى زن و مرد تكيه كرده است و به هر دو آنها حق تعيين سرنوشت داده است. يعنى اينكه بايد از همه آزادى‏ها بهره‏مند باشد. آزادى انتخاب كردن، انتخاب شدن، آزادى آموزش خويش و كاركردن و مبادرت به هر نوع فعاليت اقتصادى.» (37) ايشان مكرر زنان را تشويق به شركت در انتخابات مى‏كردند: «آنچه كه لازم است تذكر دهم، شركت زنان مبارز و شجاع سراسر ايران در رفراندم است. زنانى كه در كنار مردان، بلكه جلوتر از آنان در پيروزى انقلاب اسلامى نقش اساسى داشتند، توجه داشته باشند كه با شركت امروز زنان در جمهورى اسلامى، همدوش مردان، در تلاش سازندگى خود و كشور هستند و اين است معناى آزاد زنان و آزاد مردان.» (38) ايشان در جايى ديگر مى‏فرمايند: «زن و مرد احكام خاص خود را دارند. البته، يك احكام خاص به مرد است كه مناسب با مرد است. يك احكام خاص به زن است و متناسب با زن است. اين به آن معنا نيست كه اسلام نسبت به زن و مرد فرقى گذاشته است.» (39) از نظر فعاليتها و مسؤوليتهاى اجتماعى، زن بايد در اقدامات اساسى مملكت دخالت كند، نه اينكه در خانه بنشيند و از آن بيرون نيايد.

شايان ذكر است كه طرح مسئله تكليف شرعى زنان براى شركت در فرايند انقلاب اسلامى يكى از اساسى‏ترين علقه‏هاى اجتماعى، يعنى محيطهاى خصوصى و عمومى، را به چالش كشيد.

همچنين ايشان در وصيت نامه خود بانوان و زنان را خطاب قرار داد و آنها را به حضور در صحنه‏هاى فرهنگى، اقتصادى و نظامى، حاضر و همدوش مردان يا بهتر از آنان، در راه تعالى اسلام و مقاصد قرآن كريم فرا مى‏خوانند. (40)

مقام رهبرى نيز در مناسبتهاى مختلف نسبت به مشاركت زنان در صحنه اجتماعى و سياسى عقيده مثبت خود را ابراز كرده‏اند: (41)

«اسلام مى‏خواهد رشد فكرى، سياسى و علمى زنان به حد اعلا برسد وجودشان براى جامعه حداكثر استفاده را داشته باشند... ما بر اساس تعاليم عاليه اسلامى، در خصوص مسئله زنان معتقديم كه در هر جامعه بشرى زنان مقررند در حد خود در زمينه‏هاى پيشرفتهاى علمى اجتماعى سياسى و مسئله سازندگى تلاش كنيم و مسئوليتى به عهده بگيرند و بايد در اين زمينه فرصتهاى لازم را كسب نمايند.» (42) همچنين رئيس جمهور همواره بر نقش سازنده زنان تأكيد نموده‏اند.
كتاب: مشاركت سياسى زنان در ايران، ص 107

نويسنده: نسرين مصفا